Niets is menselijker dan kies- of tandpijn en daarmee de angst voor pijn. Maar als ik tenslotte totaal verzenuwd en verkrampt in de stoel bij de tandarts lig, stel ik me andere tijden voor en de afbeeldingen die ik daarvan ken. Dat helpt!

Benieuwd naar de hele column? Bestel dan nu Door de ogen van Sis van Rossem, een verzameling van Sis van Rossems beste en scherpste columns. Bestel het boek hier.

In de zeventiende eeuw bestond er geen tandarts. Het enige wat erop zat bij kies- of tandpijn was de boel eruit te laten trekken. Zonder verdoving, want die bestond ook nog niet. Hoe en waar dat gebeurde zie je onder andere op dit schilderij van Jan Steen.

Tekst loopt onder de afbeelding door

Ik leg het uit:
Te zien is dat de trekking gewoon buiten plaatsvindt. Soms gebeurde dat op jaarmarkten, maar dat is bij deze voorstelling niet het geval. Wel zie je dat dit tafereel zich waarschijnlijk in een dorp afspeelt, want er zijn op de achtergrond twee huizen te zien en rechtsachter staat een tentje waar soms dingen in werden verkocht.
 
Ongeveer centraal in de compositie zit een vrij jonge man met achter zich de kwakzalver die zijn tand of kies aan het trekken is. Dat het een kwakzalver is, kun je zien aan zijn kleding en de (nep)gouden ketting. Op de geïmproviseerde tafel, de ton met een plank erop, liggen zijn spulletjes, waaronder een nogal groot uitgevallen document met lakzegel. Daarover later meer.
 
Let op de gebalde vuist van de jongen en de uitdrukking op z’n gezicht! Hoe herkenbaar.
 
Deze kwakzalvers reisden van dorp naar dorp en van jaarmarkt naar jaarmarkt. Ze hielden er handige praktijken op na. Om mensen te lokken werd er, zoals op alle markten, hard geschreeuwd: ‘Mijn behandeling is pijnloos! Iemand hier aanwezig die met kiespijn zit? Komt u maar naar voren, dan laat ik het zien.’
 
In het publiek zat een handlanger, die op de oproep afkwam. Met veel bombarie werd er vervolgens zogenaamd een kies of tand getrokken en getoond aan het publiek. Die was niet van de handlanger maar van een van de eerdere slachtoffers van de kwakzalver. Een kwakzalver was dus ook een handige goochelaar.
 
Het document met zegel is altijd afgebeeld in combinatie met de kwakzalver en is afkomstig uit Roemer Visschers Sinnepoppen, een zeer populair werk waarin emblemata waren opgenomen. Dat zijn praatjes bij plaatjes (zie afbeelding 2). Vertaling van de tekst: het zegel geeft vertrouwen.
 
De toehoorders zijn ook interessant. Helemaal op de voorgrond staat een jongetje met een hoepel. Het is natuurlijk opvallend dat het ventje geen kinderkleding aan heeft, waardoor hij een kleine volwassene lijkt. Kinderkleding bestond nog lang niet. Detail: er zit een gat in zijn hoed.

Links staat een wat oudere vrouw met een huyck, een soort jasachtige cape die je aandeed als je de straat opging. Ze heeft haar handen gevouwen en het is duidelijk dat ze weet wat kiespijn is, want ze toont veel medeleven.
 
Dat vormt een leuke tegenstelling met het jongetje links (rechts voor de kijker) van haar, dat geniet van het schouwspel, net zoals de andere kinderen. De rest van de aanwezigen kijkt wat serieuzer. Leuk is ook de vrouw die uit het raam kijkt.
 
Wat mij verder nog fascineert zijn de man en de vrouw voor het tentje op de achtergrond. Het is niet echt goed te zien, maar het lijkt alsof de man de handen van de vrouw vast heeft. Troost hij haar? Zijn we getuige van een beginnende illegale vrijage? We kunnen het Jan Steen helaas niet meer vragen.
 
Tot slot natuurlijk nog de moraal van dit soort schilderijen, want in de zeventiende eeuw was het gebruikelijk dat er een boodschap in verwerkt was. We kunnen het zelf bedenken als we naar het document met zegel kijken: laat je niet imponeren door mooie woorden en (valse) papieren.

Jan Steen 1626-1679
De tandentrekker 1651
olieverf op doek
afmetingen: 32.5 cm bij 26 cm
Mauritshuis