Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 6 maart 2002 triomfeerde Pim Fortuyn. Na middernacht zaten de landelijke lijsttrekkers met hem aan tafel bij Paul ­Witteman. Dit tv-optreden kostte Pvda-leider Ad Melkert de kop. Wat ging er mis? En zou dat nu, zestien jaar later, nog eens kunnen gebeuren?

Uit Maarten! 2017-2

Op beelden van het roemruchte televisiedebat van 6 maart 2002 zijn drie vermoeide lijsttrekkers van het tweede paarse kabinet aan de ene kant te zien, en aan de andere kant de oppositie met onder anderen Pim Fortuyn, die – gekleed in vest en met dubbele windsor, nippend aan een glas wijn – de ‘oude politiek’ de oren wast.

Na het debat gingen Pim Fortuyn en Pvda-lijsttrekker Ad Melkert nog op de foto. Naast de lachende dandy stond Melkert met een dood biertje in de hand. Hij trok een gezicht alsof hij met zijn tong een nootje van een kies probeerde te drukken. De impact was enorm: Fortuyn werd gelanceerd en Melkert ging neer. Volkskrant-journalist Hans Wansink schreef in De populistische revolte, dat de ‘oude politiek’ een ‘enorm pak slaag’ had gekregen.

Nu het medium televisie minder populair wordt, is het de vraag of televisiedebatten nog steeds impact hebben. Donald Trump deed het bijvoorbeeld slecht bij de televisiedebatten, maar won toch. Het eerste Amerikaanse televisiedebat van 1960 tussen John F. Kennedy en Richard Nixon is klassiek materiaal voor studenten journalistiek. De republikeinse kandidaat Nixon kwam goed naar voren op de radio, terwijl zijn democratische opponent Kennedy de televisiekijkers vooral met zijn looks betoverde.

Het commentaar luidde toen: de make-up en de camerastandpunten maakten het verschil. Televisiedebatten zijn tegenwoordig een cruciaal onderdeel van verkiezingscampagnes. In 2002 benadrukte Melkert dit. Bij de rondvraag om één uur ’s nachts concludeerde hij zuinigjes: ‘Het hoort erbij.’

Hoort het er nog steeds bij? Vorig jaar bleef PVV-leider Geert Wilders weg bij de meeste debatten. Het was onduidelijk waarom. Misschien dacht hij dat het Nederlandse publiek zich niet meer liet beïnvloeden door debatten. Hij wendde zich tot de Story en de Privé. De debatten waren inderdaad wat kleur- en smaakloos, zeker in vergelijking met de toonzetting in bovengenoemde bladen. Dé momenten uit de campagne kwamen bovendien van de stamtafels van RTL Late Night, Tijd voor Max, Koffietijd en Pauw & Jinek. Een voorbeeld: het uitblijven van een zeteltje voor de PVV-afsplitsing Voor Nederland werd achteraf in verband gebracht met een voor lijsttrekker Jan Roos ongelukkig verlopen woordenwisseling met presentatrice Eva Jinek.

Rol Witteman

Over de rol van de debatleider Paul Witteman tijdens het middernachtelijke gesprek van maart 2002 is de discussie nooit helemaal afgerond. Hiervoor gaan we terug naar 2010. Maarten! interviewde toen Hans Dijkstal, in 2002 de VVD-lijsttrekker. In dit openhartige interview haalde Dijkstal twee maanden voor zijn dood nog zijn gram over onder andere de uitzending van 6 maart 2002. Hij meende dat Witteman Melkert ten val had gebracht door misbruik te maken van de situatie: ‘Witteman heeft schandalig gehandeld tegenover Ad Melkert […] Melkert is daarvan het slachtoffer geworden. Zelfs zodanig dat hij tot op de dag van vandaag in Nederland niet gewoon kan functioneren.’

Witteman reageerde in De Wereld Draait Door bij de presentatie van de AVRO-documentaire De Dag Dat Fortuyn Won (2012). Hij was tevreden over zichzelf: ‘Het was een historisch debat. Dat lag vooral aan Fortuyn, en in mindere mate aan mij, omdat ik het debat zo wist te leiden dat die mensen niet om Fortuyn heen konden, wat ze heel graag wilden.’ Dijkstals bewering dat hij het debat had gestuurd en gemanipuleerd, veegde hij van tafel:

‘Dat was zo’n rare opmerking! Je kunt in de fragmenten terugzien dat ze zeggen: “Meneer Witteman, u had mij een vraag gesteld, die wilde ik graag beantwoorden”, en dan zat dáár Fortuyn te kraaien van plezier, en toen zei ik: “Nee, het is een debat, dan kijkt u meneer aan en dan gaat u in debat.” ’ Volgens Witteman zaten de lijstrekkers in een discussie, terwijl ze zelf dachten dat ze werden geïnterviewd.

Maar oud-woordvoerders van de Pvda en de VVD insinueren in de AVRO-documentaire dat Witteman een kwalijke rol heeft gespeeld bij de val van Melkert en – in mindere mate – Dijkstal. Om tien over twaalf rende Melkert het gemeentehuis van Amersfoort binnen om zijn plaats naast Witteman in te nemen. De camera’s draaiden al. Melkert had die avond de verkiezingsuitslagen gevolgd in het Abe Lenstra-stadion in Heerenveen.

Iedereen was moe, behalve Pim Fortuyn, die net in Rotterdam een overwinning had geboekt

Hij was moe. Je zou je kunnen afvragen wie het bedenkt een debat te plannen na middernacht. Witteman zei later dat het debat als zodanig was aangekondigd in de televisiegids. Per e-mail schrijft Thom de Graaf dat ‘het niet was voorzien als een serieus politiek debat, maar als een korte en meer informele terugblik op de uitslag van de verkiezingen. Iedereen was moe, behalve de euforische Pim Fortuyn, die net in Rotterdam een fantastische overwinning had geboekt, maar in de rest van het land natuurlijk niet had meegedaan.’

‘Debat’

Een debat of niet? In zijn memoires schrijft Rosenmöller: ‘Wat moesten we met Fortuyn die avond? Hij had immers nog geen programma, dat zou een aantal dagen later verschijnen, en alleen de uitslag in Rotterdam zou met hem besproken kunnen worden. Niemand die het eigenlijk goed wist. We dachten die nacht slechts voor een klein gezelschap kijkers te moeten optreden.’

Ook De Graaf benadrukt dat niemand wist hoe belangrijk dit gesprek zou zijn: ‘Vlak voor het debat, herinner ik me, vroegen Hans Dijkstal en ik – wij waren er als eersten – aan Witteman hoeveel mensen er rond halfeen nog naar ons zouden kijken. Witteman schatte 100.000 tot 200.000. Het is toch iets anders gegaan.’

In deze tijd, waarin debatten en zelfs het achtuurjournaal staand worden gepresenteerd, is een zittend debat ondenkbaar. Eerdere debatten waren ook veel officiëler, zo blijkt uit de NOS-overzichten op de website. De setting was echt die van een late-nighttafelgesprek. Dat het een debat wérd, of iets wat daarop moest lijken, lag vooral aan gespreksleider Witteman. Ter plaatse transformeerde hij een rondetafelgesprek tot een politiek debat – ingegeven door de gepolariseerde sfeer van dat moment.

In 2002 bestond Uitzending Gemist nog niet. Een enkele herhaling op de ochtend erna, de rest van de beelden zou verdwijnen in vergetelheid – althans, zo namen de deelnemers aan. Vanuit die gedachte deden de lijsttrekkers weinig moeite florissant in beeld te komen. De regisseur vertelde later in een NOS-overzicht dat de regie op die dag de lichtfunctie op de camera’s had uitgezet die toonde welke camera er aanstond. Dat betekende dat de aanwezige lijsttrekkers niet konden bevroeden dat ze, ook wanneer ze niet aan het woord waren, toch in beeld verschenen. Dijkstal en Melkert, moe na zijn rit vanuit Friesland, zaten onderuitgezakt. Vanuit Heerenveen probeerden de achtergebleven Pvda’ers Melkert via sms’jes te bewegen om wat meer rechtop te gaan zitten. Maar die mobiele telefoon had hij natuurlijk niet binnen handbereik. Fortuyn was vol energie vanwege zijn grote verkiezingsoverwinning in Rotterdam.

Beeldvorming zette al in op de avond zelf, volgens het aloude Nixon/Kennedy-principe. Premier Wim Kok had het debat namelijk in de auto via de radio gehoord. Thuisgekomen vertelde zijn vrouw dat het vreselijk was misgegaan. Kok had verbaasd gereageerd. Pas nadat hij een video-opname had bekeken, begreep hij wat ze bedoelde. Een verzuurde Melkert en een nukkige Dijkstal stonden op zijn netvlies – en dat van 1,5 miljoen kijkers die tot laat waren opgebleven.

Dijkstal: ‘Witteman heeft schandalig gehandeld tegenover Ad Melkert’

Mogelijk in retrospectief en met kennis achteraf, schreef Rosenmöller in zijn memoires dat hij op die avond al besefte ‘dat ik me zou onderscheiden door een keer te lachen en me te beperken tot een enkele positief getinte opmerking’. Dit alles om geen zure indruk te maken, want zuur zijn, werd na 2002 het ergste wat een politicus kon overkomen. Volgens woordvoerders van Dijkstal en Melkert in de AVRO-documentaire zag Witteman het allemaal aan met een ‘geamuseerd lachje’ en genoot hij van het theater.

Een paar belangrijke scènes zijn altijd weer herhaald, en zo verworden tot een, zoals dat heet, media multiplier-effect. Hierover schrijft De Graaf: ‘Het debat heeft een iconische betekenis gekregen in de Nederlandse politieke geschiedenis, maar [het is] vooral gebaseerd op enkele fragmenten die eindeloos zijn en worden herhaald. Hoeveel mensen zouden de laatste vijftien jaar daadwerkelijk het debat integraal hebben (terug)gezien?’

Welke fragmenten waren dat? Ten eerste: Melkert zou Fortuyn niet persoonlijk hebben willen feliciteren. Wie goed kijkt naar dit fragment kan alleen maar concluderen dat dit uit de context is gehaald en vervolgens een eigen leven is gaan leiden. Melkert komt laat binnen, gaat zitten, en Witteman vraagt of hij Fortuyn al heeft gefeliciteerd. Dat kan dan natuurlijk niet, want Melkert stapt net binnen. In de AVRO-documentaire zegt Pvda’er Bram Peper dat Melkert éérst naar Fortuyn had moeten gaan om hem ter plekke op televisie te feliciteren. Maar dat zou raar zijn. In de eerste plaats omdat hij dan ook de andere lijsttrekkers had moeten feliciteren, en in de tweede plaats omdat er niet alleen in Rotterdam gemeentelijke verkiezingen waren gehouden. Dat Melkert zuur was, kan kloppen, maar het verwijt dat hij Fortuyn niet wilde feliciteren, is overdreven.

In het tweede fragment praat Fortuyn door Melkert heen. Melkert vraagt Witteman op schoolmeesterachtige wijze of die ‘niet wat meer orde kan houden’. Pedant? Ja. Maar het is te billijken vanuit de stijl van politieke debatten in die tijd. In die nacht in 2002 werd op een revolutionaire wijze de traditie op zijn kop gezet: tegenwoordig kijken we niet meer op van door elkaar kakelende politici.

Het derde herhaalde fragment is dat waarin Witteman Melkert vraagt om Fortuyn aan te kijken, met de argumentatie dat het een debat is. Elkaar aankijken bij een debat is etiquette, maar dat geldt ook voor elkaar laten uitpraten. Wie opzet wil zien in de rol van Witteman – zoals Dijkstal in 2010 – heeft met dit fragment wel een argumentje te pakken. Ook De Graaf komt tot die conclusie vijftien jaar later, al formuleert hij voorzichtiger: ‘Hij [Witteman] deed ook een beetje zijn best Ad Melkert in de hoek te zetten.’

Als we uitzoomen van de details van wat er plaatsvond in de nacht van 6 maart, dan blijft er inderdaad een ‘historische avond’ over. Maar niet op de manier zoals die meestal wordt neergezet. Het was een media-evenement, meer nog dan een politiek evenement. Wat dat betreft had Witteman gelijk dat de avond niet alleen een ‘avond van Fortuyn’ was, maar ook een beetje van hemzelf. De journalist werd onderdeel van het politieke drama.

Dramademocratie

Socioloog Dick Pels heeft in Het Volk Bestaat Niet (2011) beschreven hoe ‘het fenomeen-Fortuyn’ een nieuwe verhouding tussen de media en de politiek creëerde. De ‘dramademocratie’ deed zijn intrede, met daarin meer aandacht voor sensatie, scoringsdrang en hypes.

In die dramademocratie – een term van de Vlaamse socioloog Mark Elchardus – is de journalist geen beschouwende buitenstaander meer, maar een deelnemer. De journalist regisseert met gesprekstijd en formats de politici, en wordt zo zélf BN’er in een groot theater. Een uitstekende illustratie daarvan is dat Witteman zich tien jaar later zelf als gast bij DWDD liet interviewen over zijn beroemde rol in het dramatische televisiemoment. Die trend heeft zich doorgezet. Jeroen Pauw, Matthijs van Nieuwkerk en Eva Jinek zijn nog grotere sterren dan de mensen die ze aan tafel hebben. Diezelfde Jinek en Pauw reikten elkaar een prijs uit in Pauw & Jinek. De politieke talkshow werd zo een soort Droste-plaatje.

Het ‘historische debat van 2002’ was daarom misschien niet de illustratie van het door Wansink genoemde ‘enorme pak slaag voor de oude politiek’. Thom de Graaf zou het ook niet zo willen betitelen: ‘Voornamelijk omdat Melkert en Dijkstal ongelukkig presteerden. Los nog van mijn eigen rol in dat debat – ik had het gevoel dat ik in mijn eentje iets van de paarse assertiviteit moest laten zien – zaten ook Jan Peter Balkenende en Paul Rosenmöller aan tafel, toch geen exponenten van wat u nieuwe politiek zou noemen.’

De Graaf heeft gelijk. Het debat wás helemaal niet zo dramatisch, maar het wérd dramatisch vanwege het sneeuwbaleffect van een handvol uitdijende stereotiepe beelden van een onderuitgezakte Dijkstal, een zure Melkert en een flamboyante Fortuyn. Enige dagen erna had VVD-coryfee Hans Wiegel in Buitenhof het debat een ‘macabere schoonheid’ toegedicht. Witteman had opeens een Griekse tragedie geregisseerd. Zo werden Dijkstal en Melkert inderdaad slachtoffers, maar niet van de politieke revolte van Fortuyn, en ook niet van Witteman, maar van de plotse verschuiving naar een dramademocratie. Dat zal misschien ook de reden zijn dat Melkert tot op de dag van vandaag weigert zijn herinneringen met de media te delen. Hij – de traditionele politicus – had nooit gevraagd om een rol in een opgeklopt heldenepos.

Ironisch genoeg was het gevolg van van dit debat dat politici volledig doordrongen raakten van de kracht van de media. Misschien dat Wilders daarom bij de tv-debatten wegbleef. Hij besefte: daar valt niets meer te halen. En ook dat is een groot verschil met 2002. Pim Fortuyn bracht zijn politieke visie in een bombastisch boek; Geert Wilders in korte berichtjes op Twitter en een schamel A4-tje.

Uit Maarten! 2017-2