Vanuit het buitenland zag Max Westerman Nederland steeds banger en racistischer worden. Tolerantie en nieuwsgierigheid maakten plaats voor vreemdelingenhaat. En politici hebben het lef niet het benauwende conservatisme aan te pakken.

Uit Maarten! 2016-4

Er moest een prikkelende kop boven dit artikel komen. Maar hij klopt echt. Ik wil inderdaad nooit meer in Nederland wonen. Maar laat ik vooropstellen: dat ligt óók aan mij. Je hebt nu eenmaal in elk land mensen als ik: ze voelen zich, om wat voor reden dan ook, prettiger elders. Emigreren zit in hun DNA. Zoals er ook veel Amerikanen in Nederland wonen omdat ze het hier fijner vinden dan in hún land, waar ik op mijn achttiende heen trok.

Ik begrijp wat hen in Nederland aantrekt – daarom kom ik er steeds vaker en langer op bezoek. Maar ik heb meer waardering voor het Nederland waaruit ik vertrok. Er is daar de afgelopen veertig jaar iets verloren gegaan – tijdelijk, hoop ik. En het was in de Nieuwe Wereld dat ik pas goed besefte wat het is.

Het was de zucht naar avontuur die me naar Amerika dreef. Aan de muur van mijn slaapkamer in Utrecht hing een poster van de New Yorkse skyline – zonder het World Trade Center, dat nog niet was gebouwd. Ik luisterde er naar American Forces Network, het station van het Amerikaanse leger dat een basis had in Soesterberg. Amerika had energie. Het was zo anders dan het huisje-boompje-beestjeland waar ik was opgegroeid. Waar loononderhandelingen ongeveer het spannendste nieuws waren. Waar toen al alles perfect geregeld leek.

Nederland is af

Zoals een oom van me zei: ‘Nederland is af! Ik kwam terecht in een stad die was uitgegroeid van een Hollandse kolonie tot wat Rome ooit was: de hoofdstad van de wereld, een bundeling van financiële, economische en culturele macht. En naarmate ik meer over New York te weten kwam, groeide mijn ontzag voor Nederland. Het bleek geen toeval dat juist Nieuw Amsterdam was uitgegroeid tot ’s werelds succesvolste stad. En Amerika tot een supermacht. Het had veel te maken met de mentaliteit die de Hollanders erheen hadden gebracht.

Amerikaanse historici waren het Nederlandse aandeel in de stichting van hun land opnieuw gaan bestuderen en herwaarderen. Hun conclusie: Amerika zou een heel ander land zijn, minder tolerant en succesvol, als de Nederlanders niet mede aan de wieg ervan hadden gestaan. Auteur Russel Shorto vatte de nieuwe inzichten pakkend samen in de bestseller Nieuw Amsterdam. Eiland in het hart van de wereld. ‘Nederland werd een wereldmacht juist door verdraagzaamheid uit te dragen,’ vertelde Shorto me. ‘De tolerantie voor verschillen, gekoppeld aan de Hollandse ondernemersgeest, is wat de kolonisten meebrachten en wat doorsijpelde in de Amerikaanse cultuur. Ze vormden de basis voor wat de melting pot werd, de smeltkroes van culturen waar Amerika zo trots op is.

Angst lijkt te overheersen

Enerzijds is Nederland exporteur van openheid en tolerantie, anderzijds de bakermat van emigranten die het woord ‘apartheid’ zouden toevoegen aan het Nederlandse woordenboek. Zelfde volk, een ander continent, waar hun angst voor de ander uitmondde in een officieel systeem van rassensegregatie. Angst en openheid wedijveren nog steeds met elkaar in Nederland. En helaas lijkt angst nu te overheersen. Een ontwikkeling die volgens mij veel te maken heeft met wat er op 11 september 2001 gebeurde op die plek onder in Manhattan waar eens een Hollandse boerderij stond. 

De aanslagen op het World Trade Center hadden uiteindelijk meer impact op de sfeer in Nederland dan op die in de stad waar ze plaatsvonden. De eerste maanden na de aanslagen werden in New York moslims nog weleens met scheve ogen aangekeken; islamitische taxichauffeurs die als zodanig herkenbaar waren zetten ter compensatie Amerikaanse vlaggetjes op hun auto. Maar bij de meeste New Yorkers was de argwaan al snel weer verdwenen. Na de rechtse Rudolph Giuliani kozen ze als burgemeester de gematigder Michael Bloomberg, en daarna de linkse Bill de Blasio. De aanslagen figureerden niet in deze verkiezingen. New York, dat voor bijna 40 procent uit immigranten bestaat, bleef nieuwkomers verwelkomen.

Pim Fortuyn

Hoe anders was dat in Nederland! Het ongenoegen over de multiculturele samenleving dat al langer onderhuids borrelde, barstte los. Spanningen tussen bevolkingsgroepen namen hand over hand toe, en populistische politici stonden klaar om die uit te buiten. Binnen de kortste keren werd Pim Fortuyn dankzij zijn antimoslimgeluid razend populair; als hij niet was vermoord, zou hij waarschijnlijk premier zijn geworden. Islamcritica Ayaan Hirsi Ali schoot naar nationale prominentie, Rita Verdonk stichtte de anti-immigratiepartij Trots op Nederland, en Geert Wilders bracht de PVV naar het parlement. Ze kwamen in het zadel dankzij Osama bin Laden. Diens extremisme deed ook het extremisme bij ons groeien. De man die met zijn aanslagen polarisatie en breuklijnen in het Westen beoogde, werd op zijn wenken bediend.

Ik dacht dat de antivreemdelingenstemming in Nederland uiteindelijk wel zou luwen. Maar vijftien jaar na 9/11 is de PVV de grootste partij in de peilingen en radicaler dan ooit. ‘Grenzen dicht,’ staat op de website waar het partijprogramma een verbod op de Koran en sluiting van alle moskeeën bepleit. De essentie van wat wij naar de Nieuwe Wereld brachten – vrijheid van godsdienst en openheid voor andere culturen – is een gruwel voor de partij die zegt te strijden voor behoud van de ‘Nederlandse normen en waarden’. De rest van de politiek liet het gebeuren, ging zelfs in veel gevallen mee in de antivreemdelingenstemming. Ook aan de top ontbrak en ontbreekt het aan een stevig tegengeluid.

Nederland is een van de geboorteplaatsen van de verlichting

In New York, dat baken van verdraagzaamheid, begrijpen ze er niets van. ‘Het is zo tragisch,’ hoorde ik van Fareed Zakaria, de bekende CNN-commentator. ‘Nederland is een van de belangrijkste geboorteplaatsen van de ideeën van de Verlichting. Vijfhonderd jaar lang waren jullie een van de meest open landen ter wereld. We hebben het van jullie geleerd! Dit is verraad van alles waar Nederland voor staat.’ Zakaria is zelf immigrant, afkomstig uit India. Hij ziet Amerika’s openheid als zijn grote kracht. ‘Openheid voor ideeën, producten, diensten en mensen vanuit de hele wereld. Daardoor is de Amerikaanse samenleving dynamisch en blijft ze jong.’ Amerika neemt nog steeds meer immigranten op dan alle andere landen ter wereld. Volgens Zakaria is dat ‘de belangrijkste reden waarom het een supermacht is – en nog lang zal blijven’.

Maar ook in Amerika groeit de oppositie tegen immigratie. De Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump maakte het dit jaar tot een van de speerpunten van zijn campagne. Met Geert Wilders deelt hij, behalve een buitenissig kapsel, een aversie tegen moslims, die hij de toegang tot Amerika wil ontzeggen. Maar anders dan in Nederland probeert de rest van de politiek niet met hem te concurreren. Integendeel. Op de Democratische partijconventie werden immigranten, inclusief de islamitische vader van een gesneuvelde soldaat, in het zonnetje gezet. President Obama, zelf kind van een buitenlandse vader, prijst regelmatig hun bijdrage aan de Amerikaanse samenleving. Zijn Republikeinse voorganger George Bush deed hetzelfde, en nam bovendien duidelijk afstand van anti-islamgeluiden.

Nieuwe Nederlanders houden onze economie draaiende

Toen Mark Rutte nog fractievoorzitter van de VVD was, waren we eens beiden te gast in het ontbijtprogramma Goedemorgen Nederland. Tijdens een pauze in de uitzending vertelde ik hem dat het mij opviel dat zoveel werk in Nederland werd gedaan door allochtonen. Vaak uit het zicht – van koffers sorteren  op Schiphol tot vuilnis ophalen en kranten bezorgen. Ik noemde het voorbeeld van de Egyptische cafetariahouder op het Leidseplein, die me vertelde dat hij alleen nog maar met immigranten wilde werken: ‘Je denkt toch niet dat Nederlanders zin hebben om op vrijdagnacht broodjes te staan smeren? Ze doen het één keer en dan melden ze zich ziek.’ Nieuwe Nederlanders houden onze economie draaiende, hield ik Rutte voor, en waarom kon zijn VVD – nota bene de enige partij waarop ik ooit een stem had uitgebracht voordat ik vertrok – juist dat niet meer benadrukken?

Ik had Rutte kennelijk op een idee bracht, want toen de camera’s weer draaiden, vertelde hij dat hij die ochtend op weg naar de studio om vier uur was geholpen door een pompbediende die duidelijk niet het uiterlijk had van een oer-Hollander. Jawel, die nieuwe Nederlanders staan er ’s morgens vroeg toch maar. Even zagen we het positieve, open mensbeeld dat het liberalisme eigen is. Heel even.

Dit jaar hoorden we hem ‘Pleur op!’ roepen tegen Nederlanders wier roots elders liggen, en die zich niet altijd gedragen zoals ‘wij’ vinden dat het hoort. In het VVD-programma geen positief woord over immigranten. Integendeel, ze worden vooral afgeschilderd als risico: ‘Blijft Nederland nog wel Nederland? Zitten tussen al die mensen die naar Europa willen komen ook terroristen die hier aanslagen willen plegen?’ In De Correspondent noemde Rob Wijnberg het programma de ‘antithese van zo’n beetje alles wat het liberalisme liberaal maakt: oerconservatief, wantrouwend, slinks discriminerend, bang-nationalistisch.’

Morele verantwoordelijkheid

Vrienden proberen me uit te leggen dat de VVD geen andere keus heeft; anders verliezen ze stemmen aan de PVV. Maar zijn VVD-kiezers die naar de PVV neigen niet lang geleden al overgelopen? En heb je als leider van het land ook niet een morele verantwoordelijkheid? Obama, Merkel en de Canadese premier Trudeau ervaren die kennelijk wel.

‘Het land wordt steeds racistischer, omdat politici die zelf niet racistisch zijn te bang zijn om voor hun mening uit te komen,’ schrijft Jelmer Renema op de PvdA-site Joop.nl, onder de weinig verhullende kop: ‘Waarom is Nederland zo’n bekrompen kutland geworden?’ Politici zijn ook opinion leaders. Kiezers leunen op hen om hun standpunten te bepalen. Maar wat ze vaak voorgeschoteld krijgen zijn light-versies van PVV-ideeën.
Een land dat onbevangen en nieuwsgierig de wereld in keek, is angstig en in zichzelf gekeerd geworden. Van een progressief gidsland veranderd in een bastion van behoudzucht. Zo bang voor verlies van zijn ‘identiteit’ dat welke verandering dan ook ongewenst lijkt.

De angst voor identiteitsverlies uit zich op de gekste fronten. In de verwoede strijd voor Zwarte Piet, bijvoorbeeld – ook al iets waar de Amerikanen met bevreemding tegen aankijken. Zijzelf namen al een eeuw geleden afscheid van blackface, de traditie waarin blanke acteurs zich pikzwart schminkten, hun lippen knalrood kleurden en op het toneel vrolijke, dommige paljassen neerzetten. In Nederland wordt gedaan alsof we zonder zo’n racistische karikatuur uit de slaventijd onze nationale identiteit kwijt zijn. We hebben altijd het koningshuis nog!

Demonstranten tegen beide tradities zijn de afgelopen jaren herhaaldelijk door de politie weggevoerd. Waarbij ook ‘disproportioneel geweld’ werd toegepast, zo oordeelde onlangs een Haagse rechter. In een land dat eens bekendstond om zijn uitbundige protestmarsen wordt de eenling die nog op straat ageert tegen nationale tradities nu gezien als een gevaar voor de openbare orde.

Bakra knows best

In gevallen waar nog wel heikele thema’s worden aangeroerd, gebeurt dat met grote omzichtigheid. Of veelzeggende onhandigheid. In 2011 was ik bij de presentatie van een tv-serie over het Nederlandse slavernijverleden. Voor een volle zaal trokken tientallen sprekers over het toneel om elkaar te feliciteren: NPO-hotemetoten, tv-makers, stichtingsbestuurders, sponsoren, de presentatrice. En allemaal waren ze blank! Als een tv-station in Amerika dat had geflikt, was het een schandaal geweest. In Nederland ligt dit anders, zo vertelde een van de weinige zwarten die aan de serie hadden meegewerkt: ‘We worden nog altijd niet voor vol aangezien. Bakra [Surinaams voor blanke, MW] knows best!’

Zoals de gekleurde Nederlander niet te zien was op dat podium, is hij ook nog steeds een zeldzaamheid in de politiek, de rechtspraak en de media. Dat valt op als je lang in de VS hebt gewoond. Terwijl daar intussen meer dan vijfhonderd zwarte burgemeesters aan het werk zijn, was het in Nederland vorig jaar nieuws toen Almere de eerste grote stad met een zwarte burgemeester werd. Nu nog een Obama in het Catshuis. Kunt u het zich voorstellen? Een donkere premier met een buitenlandse vader als premier? Een allochtoon dus? Of zullen we beginnen met een vrouw? En dan graag drie lijsttrekkersdebatten geleid door journalisten die, zoals dit jaar in Amerika, aan het volgende diversiteitsprofiel voldoen: een zwarte, een Joodse en een homoseksuele journalist, alsmede twee vrouwen.

Ik troost me met de wetenschap dat ook Amerika fases van een beklemmend conservatisme heeft doorgemaakt. Maar na vijftien jaar is het hoog tijd dat er in Nederland een leider langskomt die zegt: genoeg is genoeg. Die zich weer laat inspireren door dat DNA dat wij in de Nieuwe Wereld hebben geplant.

Uit Maarten! 2016-4