Op 24 september kiest Duitsland een nieuwe Bondsdag. Wordt Angela Merkel opnieuw bondskanselier? Haar prestaties zijn indrukwekkend, maar haar tegenstander Martin Schulz biedt stevig weerwerk. Het zullen spannende verkiezingen worden, schreef Duitslandkenner Willem Melching eerder dit jaar.

Uit Maarten! 2017-2

Angela Merkel is op haar best wanneer alles tegenzit. In de grote internationale crises van de laatste twaalf jaar ontpopte ze zich als de informele leider van Europa. Zowel politiek, economisch als humanitair nam ze telkens het voortouw.

Duitsland wordt gehinderd door de last van het verleden, maar Merkel wist dit nadeel om te buigen tot een voordeel. Juist vanwege het verleden moet Duitsland zich bescheiden en terughoudend opstellen. Maar die opstelling maakt het voor andere landen wat eenvoudiger om het Duitse overwicht te accepteren.

In de verhouding tot Rusland kreeg Merkel de kans zich te bewijzen. Met de voormalige Sovjet-Unie gaat het uitgesproken slecht. Net als de Sovjet-Unie is ook Rusland vrijwel geheel afhankelijk van grondstoffenexport. In tijden van hoge energieprijzen betekent dat potverteren, terwijl in tijden van lage energieprijzen de broekriem moet worden aangehaald. Van een systematische opbouw van een moderne economie zoals in China en India gebeurt, is in Rusland geen sprake. Poetin opereert als een kamikazepiloot. De annexatie van de Krim en zijn bemoeienis met Oost-Oekraïne en Syrië brachten grote instabiliteit, en Rusland kwam in een internationaal isolement terecht.

Samen met Frankrijk heeft Merkel geprobeerd met Poetin in gesprek te komen. Van het akkoord van Minsk uit februari 2015 is nog niet heel veel terechtgekomen, maar alleen al het feit dat er onderhandelingen zijn geweest geeft enige hoop.

Vanwege de precaire economische positie van Rusland blijft Poetin de komende jaren gevaarlijk. Zijn belofte om van Rusland weer een supermacht te maken is alleen al vanwege de zwakke economie een potsierlijke gedachte. Maar een kat in het nauw maakt rare sprongen. Poetin haat het Westen, maar economisch en technologisch is zijn land volledig afhankelijk van datzelfde Westen. De komende jaren zal Merkel (of haar opvolger) Poetin duidelijk moeten maken dat van een terugkeer als supermacht voorlopig geen sprake kan zijn en dat hij zijn energie beter kan besteden aan het versterken van de interne stabiliteit.

Provocaties

In Turkije – in theorie EU-kandidaat-lid – stevent president Erdogan af op een persoonlijk bewind waarbij bevolking, parlement en pers buitenspel worden gezet. Naar het zich laat aanzien is dit nog maar het begin van verdere geopolitieke avonturen. Als informeel leider van Europa heeft Merkel ook in de verhouding tot Turkije het voortouw genomen. Ze moet met Erdogan in gesprek blijven, al was het maar om enkele miljoenen migranten buiten de Europese deur te houden.

Maar ook aan Merkels geduld kan een einde komen. Hoeveel provocaties en beledigingen wil zij over haar kant laten gaan? Hoeveel zelfverloochening kan het Europese project verdragen? En dan zijn er de VS. De Duits-Amerikaanse vriendschap was vanaf 1949 de hoeksteen onder de Duitse buitenlandse politiek. Adenauer legde Duitsland vast op een koers van Westbindung en het NAVO-lidmaatschap. Maar onder Merkels voorganger Gerhard Schröder en zijn minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer is de Amerikaans-Duitse vriendschap in het slop geraakt. Zij deden aan de doldrieste avonturen van Bush jr. niet mee. Merkel wist de relatie met de VS van Obama te verbeteren, maar de oude hartelijkheid kwam niet meer terug.

Nu stelt Donald Trump Amerika centraal, maar of hij een isolationistische koers zal varen of juist een nieuwe Koude Oorlog wil ontketenen, is volkomen duister. Het gevaarlijke van Trump is niet zijn populisme, maar de afwezigheid van een plan. Toch liep het recente staatsbezoek van Merkel aan de VS naar wens. Geheel volgens verwachting was Merkel niet echt onder de indruk van het machomannetje Trump. En Merkel liet weten dat de Europeanen bereid zijn om een groter deel van de NAVO-lasten te dragen, en Trump beloofde bondgenootschappelijke trouw.

In zekere zin is de verkiezing van Trump voor Europeanen een blessing in disguise. De Europese NAVO-landen moeten nu orde op zaken stellen en na vele jaren van verwaarlozing achterstallig onderhoud gaan plegen. De norm van 2 procent defensiebijdrage werd onder Obama wat lacherig genegeerd. Maar onder Trump, en vanwege de instabiliteit in de wereld, lijkt dit bedrag plots wel haalbaar te zijn. Dit nieuwe Europese elan zal Merkel aanspreken en geeft haar een kans om het informele Duitse leiderschap kracht bij te zetten. Tot zover de problemen buiten de EU. Ook binnen Europa is de stabiliteit er de laatste twaalf jaar niet groter op geworden. In landen als Hongarije en Polen dreigen de fundamenten van de democratie te worden gesloopt. Manipulatie van de media en uitholling van de grondwettelijke garanties lijken hier het begin te zijn van een dictatuur of ten minste een autoritair bewind.

Totale verlamming

De Britten hebben, met de Brexit, als eerste de EU de rug toegekeerd, maar zullen ze ook de laatsten zijn? Italië, Spanje en Frankrijk zijn in de greep van een totale verlamming op het terrein van economische en politieke hervormingen. Populisme zowel van links – zoals de 5 Sterren in Italië en Podemos in Spanje – als van rechts – zoals het Front National in Frankrijk – heeft grote aanhang onder de burgers. Deze bewegingen beloven allemaal referenda die moeten leiden tot een afscheid van de euro of zelfs tot een vertrek uit de EU.

Merkel vestigde haar reputatie als crisismanager in de Griekenland-crisis van 2010. Ze gebruikte hierbij wel een merkwaardige onderhandelingsstrategie. Enerzijds was ze heel streng, maar tegelijkertijd gaf ze te kennen dat het lot van Europa verbonden was met de euro: ‘Scheitert der Euro, dann scheitert Europa.’ De Grieken concludeerden – volkomen terecht – dat ze uiteindelijk gered zouden worden. Tot nu toe zijn hun verwachtingen uitgekomen. Hervormingen of bezuinigingen zijn dan ook nauwelijks op gang gekomen.

De euro staat nu voor een tweesprong. De vraag is of Europa kiest voor het Noord- dan wel het Zuid-Europese model. Het Duits-Nederlandse model gaat uit van een stabiele valuta, lage inflatie, bezuinigen en een flexibele arbeidsmarkt met ruimte voor jongeren. Het Frans-Italiaanse model gaat uit van veel overheidsuitgaven, inflatie en stevige rechtsposities voor (oudere) vaste werknemers. De Europese Centrale Bank lijkt al gekozen te hebben voor het Zuid-Europese model van geld drukken. Als de inflatie maar hoog genoeg is, verdwijnen de schulden immers als sneeuw voor de zon. Helaas smelten dan ook de Noord-Europese spaartegoeden.

Merkel claimde het morele leiderschap van Europa

Hoe de keuze zal uitvallen, is nog steeds niet duidelijk. Maar er moet een keuze worden gemaakt, want twee monetaire tradities die door elkaar heen werken leiden onvermijdelijk tot een catastrofe. Het zou goed kunnen dat in de komende periode Griekenland tijdelijk uit de eurozone wordt gezet, al was het maar om Frankrijk en Italië eindelijk in het gareel te krijgen. Maar winnen de populisten in Frankrijk en Italië dit jaar de verkiezingen en kiezen ze voor een beweging in de richting van de uitgang, dan zijn de dagen van de euro in de huidige vorm geteld.

Dan is er uiteraard nog Duitsland zelf. Onder Helmut Kohl was het land afgezakt tot ‘de zieke man van Europa’. Onder de sociaal-democraat Gerhard Schröder kwam het al tot een eerste herstel. Mede dankzij zijn Agenda 2010 begon Duitsland met veel vertraging aan ingrijpende hervormingen van de verzorgingsstaat. Maar onder Merkel veranderde Duitsland definitief in een goed geoliede exportmachine.

Relatief gaat het in de neue Bundesländer in de voormalige DDR een stuk beter dan eerder, maar het algemene welvaartspeil blijft op zo’n 80 procent van het westelijke niveau steken. Veel goed opgeleide jongeren keren het Oosten de rug toe en trekken naar de banenmachines in deelstaten zoals Beieren en Baden-Württemberg. Onder de indruk van de tsunami in Japan kondigde Merkel in juni 2011 een Energiewende aan. Dit was een merkwaardige manoeuvre, aangezien ze aan de macht was gekomen met de belofte om kernenergie ruimte te geven en de kostbare subsidies op alternatieve energie drastisch te korten.

Duurzaamheid is inderdaad een fraai beginsel, maar in Duitsland dreigen de kosten behoorlijk uit de hand te lopen. Omdat zonne- en windenergie het grootste deel van de tijd improductief is, moeten de vervuilende kolencentrales openblijven. De incidentele overproductie van windenergie ontregelt de elektriciteitsmarkt en veel stroom moet goedkoop naar het buitenland worden geëxporteerd. Maar de Duitsers doen wel veel ervaring op met de implementatie van alternatieve energie. Of dit op de lange termijn een voordeel zal opleveren is echter volkomen duister.

Bratwurst of döner kebab?

Duitsland kampt ook met een maatschappelijke kloof tussen de wereld van de migranten en de autochtone Duitsers. Meer dan 20 procent van de Duitsers heeft een Migrationshintergrund, maar de mate van integratie en acceptatie is per groep zeer verschillend. Vooral bij nieuwkomers uit het Midden-Oosten, Turkije en de Balkan verloopt de integratie moeizaam. Door de ingewikkelde nationalisatiewetgeving is van een snelle inburgering beslist geen sprake.

De grote steun onder Turkse Duitsers voor Erdogan stemt niet tot optimisme over de mate van integratie van deze minderheidsgroep. Net als in Nederland woedt ook in Duitsland het debat over de spanning tussen de ‘thuiscultuur’ en de normen en waarden in het publieke domein. Bij tijd en wijle duikt in Duitsland het concept Leitkultur op. Mag – of móét zelfs – de Duitse cultuur dominant zijn? En zo ja, wat is dan de essentie van die Leitkultur? Is dat de Bratwurst of toch misschien ook wel de döner kebab?

De politieke, economische en demografische instabiliteit van het Midden-Oosten en Afrika leidde vanaf 2014 tot een migrantenstroom met Europa als einddoel. Vooral jongeren besloten hun heil in Europa te zoeken. Merkel speelde in de migrantencrisis van 2015 een sleutelrol. Het bleek namelijk algauw dat de migranten helemaal niet van plan waren om in het eerste het beste veilige land asiel aan te vragen. Integendeel, ze kozen doelbewust Zweden en Duitsland als einddoel. De meesten waren dan ook migranten en geen politiek vluchtelingen.

Merkel laat zich niet gek maken door operettefiguren, zoals Poetin, Berlusconi en Trump

Deze exodus dreigde zich in de zomer van 2015 tot een humanitaire ramp te ontwikkelen. Landen langs de route, zoals de Balkan-staten en Hongarije, verzorgden de migranten niet echt meer, maar sloten ze ook niet op in opvangkampen. Op 4 september 2015 sprak Merkel het hoge woord: ‘Wir schaffen das.’ Dat was het sein voor de andere landen om zo veel mogelijk migranten door te sluizen naar de Bondsrepubliek en verschillende Scandinavische landen.

Merkel claimde met deze fameuze uitspraak in één klap het morele leiderschap van Europa. Heel Duitsland leek in de ban van een nieuwe Willkommenskultur. Maar algauw besefte ze dat ze een vergissing had begaan. Het – al dan niet realistische – perspectief van een niet meer te stuiten stroom van tientallen miljoenen migranten boezemde veel Duitsers angst in. Daarmee kalfde ook het politieke en sociale draagvlak onder haar migratiepolitiek razendsnel af. Na een aantal problemen – zoals de Nieuwjaarsrellen in Keulen – gingen ook in Duitsland de grenzen zo veel mogelijk weer dicht. Dat betekende dat Europa onder leiding van Merkel moest gaan onderhandelen met Erdogan. Hij zou in ruil voor veel geld en politieke privileges de migrantenstroom deels stoppen. Hij hield min of meer woord, maar dat betekent wel dat Merkel en haar West-Europese collega’s afhankelijk zijn van de luimen van een man met dictatoriale ambities.

Concurrent

Een van Angela Merkels lievelingswoorden is alternativlos. Maar is er echt geen ander beleid denkbaar? En is haar positie werkelijk onaantastbaar? Staat haar overwinning nu al vast of zijn er serieuze bedreigingen?

Dankzij de Oekraïne-crisis, de eurocrisis en de migrantencrisis wist Merkel haar leiderschap te vestigen. De oplossingen waarmee ze kwam waren geen van alle ideaal. Ook sneed ze geregeld bij voorbaat elke discussie af door parmantig te verklaren dat haar oplossing ‘alternativlos’ was. Maar ze heeft in elk geval kans gezien om Poetin aan de tafel te krijgen; de euro bestaat nog steeds, en zelfs Erdogan houdt zich – voorlopig tenminste – aan zijn afspraken.

Maar op de lange termijn pakken zich alweer wolken samen. Rusland komt economisch niet uit het slop en zal daardoor nog lang een instabiele factor blijven. De eurocrisis kan zomaar een nieuwe en dan wellicht fatale editie krijgen wanneer de Italiaanse economie instort of Marine Le Pen in mei het Franse presidentschap verovert. Het ontbreekt Merkel in deze landen momenteel aan een serieuze gesprekspartner, en dat kan dan alleen maar erger worden. Wie gaat de verkiezingen winnen? Bij het ter perse gaan van dit nummer maakt de SPD met de kakelverse lijsttrekker Martin Schulz furore in de peilingen. Is het de zwanenzang van de Duitse sociaal-democraten of maakt de SPD werkelijk een wonderbaarlijke wederopstanding door?

Schulz is vooral bekend als de tamelijk ijdele voorzitter van het Europese Parlement, maar over zijn crisisbestendigheid is weinig bekend. Van bestuurservaring is vrijwel geen sprake. Omdat zijn beleidsplannen tamelijk vaag zijn en hij geen klare wijn schenkt over een mogelijke coalitie met de populistische Linke lijkt zijn opmars in de peilingen – vooralsnog – tot stilstand te komen.

Bovendien strekt zijn Europese achtergrond bij veel kiezers op het moment niet echt tot aanbeveling. Merkel is de vertrouwde keus. Zij heeft ervaring, ze laat zich niet gek maken door operettefiguren als Poetin, Berlusconi en Trump, en we kennen haar als een sober en rechtschapen politicus. In de persoonlijke waardering ligt Merkel in ieder geval flink voor op Schulz.

Wie van de twee het ook wordt, de agenda van de volgende bondskanselier zal goedgevuld zijn. De internationale politiek is instabiel en vol met risico’s. Daarom zal, ongeacht de politieke kleur van de nieuwe kanselier, Duitsland het voortouw moeten nemen. Want alleen met een evenwichtig Duits leiderschap is er nog een kans voor Europa. Maar Duitsland kan dat beslist niet alleen. De grote vraag is of de andere Europese landen verstandig genoeg zullen zijn om Duitsland de ruimte voor dit leiderschap te gunnen.

Uit Maarten! 2017-2