De gemeenschapszin kalft af, zegt Ernst Hirsch Ballin, voormalig minister van Justitie. Volgens de christen-democraat beheersen neoliberale modellen de economie en de politiek, waardoor alles een wedstrijd is. ‘Populisten bouwen niet op, maar rekenen af – op grond van een verheerlijkt maar gefingeerd verleden.’

Hirsch Ballin: ‘Ik begreep dat je het wil hebben over verschijnselen die de democratie in zwaar weer hebben gebracht?’
 
Maarten: ‘Ja, ik wil de staat van onze democratie wel eens toetsen aan onze juridische beginselen. Als je het beleid van de afgelopen decennia naast onze grondwet legt, dan doen we – zeker op sociaal gebied – niet wat we moeten doen.’
 
Hirsch Ballin: ‘In de Grondwet van 1983 zijn ook sociaal-economische en culturele grondrechten vastgelegd. De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt zei dat een democratie alleen kan bloeien als mensen het recht hebben op vrijheid van meningsuiting en godsdienst en beschermd zijn tegen gebrek en vrees. Dat is belangrijk en nodig.’
 
Maarten: ‘Meer dan ooit zou je zeggen.’
 
Hirsch Ballin: ‘Sociale grondrechten gaan bijvoorbeeld over recht op onderwijs of rechten die verband houden met migratie. Een goed functionerende staat beschermt niet alleen tegen gebrek, maar geeft mensen ook het vertrouwen om toekomstplannen te maken. In het handvest van de Europese Unie zijn sociale grondrechten duidelijk opgenomen.’

‘Het Amerikaanse neoliberale denken heeft ook het Europese project in zijn greep gekregen’

Maarten: ‘Maar toetsen we nog wel aan deze sociale aspecten van de grondwet? Ik heb de indruk dat de Nederlandse regering beleid voert met de beste bedoelingen, maar eigenlijk al decennialang gestuurd wordt door bezuinigingen.’
 
Hirsch Ballin: ‘Ja, ik zie dat ook. Wij hebben daar onlangs iets over geschreven in Europese variaties, een rapport voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Dit rapport gaat over de toekomst van de Europese Unie, maar blikt ook terug. We analyseren waar zaken zijn ontspoord en mensen hun vertrouwen in het Europese project zijn kwijtgeraakt. Dat was net in de periode dat er een drastische uitbreiding was van de EU, vooral onder invloed van het neoliberale denken.’
 
M:‘ Het neoliberalisme uit Amerika?’
 
Hirsch Ballin: ‘Precies. Het Amerikaanse neoliberale denken heeft ook het Europese project in zijn greep gekregen.

Tot midden jaren negentig stond harmonisatie van wetgeving in de lidstaten voorop: vrij verkeer van personen, goederen en kapitaal. Maar de daaropvolgende periode ging vooral over de afschaffing van regels. Neem de dienstenrichtlijn uit 2010, waardoor dienstverleners makkelijker in andere EU-landen kunnen werken. In Engeland is men misprijzend gaan kijken naar arbeiders uit Polen die daar goedkoop hun arbeid aanboden. Gevolg is dat Europa niet alleen als economisch project, maar ook als sociaal project aan geloofwaardigheid heeft verloren.’

Maarten: ‘Maar het interessante is dat er toch een soort Europese arbeidsmarkt tot stand komt. Een Fransman zal niet gauw in Deventer gaan werken, maar een Pool wel. In Engeland werken pakweg 700.000 Polen, in Nederland 200.000. Er zijn miljoenen Poolse arbeiders in West-Europa. Op zichzelf zouden de verschillende loonniveaus hierdoor op termijn in dezelfde richting moeten gaan bewegen.’
 
Hirsch Ballin: ‘Ik zeg ook niet dat het verkeerd was dat Midden- en Oost-Europese landen zijn toegetreden. Ik denk wel dat er fouten zijn gemaakt in de snelheid waarmee de Europese Unie is uitgebreid. Daarvoor betalen wij nu de prijs. Een uniforme wetgeving voor bijna dertig lidstaten is niet zo’n goed idee. Ik denk dat het belangrijk is dat er variatie komt in het lidmaatschap van de Unie, dat hebben wij ook in ons WRR-rapport geschreven. Dat vereist wat meer creativiteit.’
 
Maarten: ‘Hadden de laatste toetreders, Roemenië en Bulgarije, langer moeten wachten?’
 
Hirsch Ballin: ‘Er waren natuurlijk politieke redenen om ze niet langer in de wachtstand te houden. Daarom zijn de dossiers afgevinkt op het moment dat de wetgeving in orde leek. Zonder er voldoende bij stil te staan of die wel gehandhaafd zou (kunnen) worden.’

‘Het allerbelangrijkste is dat de lidstaten de basisprincipes van de EU aanvaarden. Op dit punt baren Hongarije en Polen grote zorgen’

Maarten: ‘Deze landen zijn natuurlijk een zooitje, ik druk me nu even wat onparlementair uit.’
 
Hirsch Ballin: ‘Het allerbelangrijkste is dat de lidstaten de basisprincipes van de EU aanvaarden. Op dit punt baren Hongarije en Polen grote zorgen. Er zijn lidstaten waar corruptie en fraude nog onvoldoende worden bestreden.

Nederland heeft gelukkig alsnog besloten om mee te doen met het Europese Openbaar Ministerie. Het Nederlandse parlement was tegen omdat het bij ons allemaal op orde is. Maar het gaat juist om landen waar het minder op orde is, dat daar via een Europees OM kan worden opgetreden tegen corruptie.’

Maarten: ‘Ik vind dat de Europese Unie wel erg terughoudend optreedt tegen de ondemocratische ontsporingen van de Polen en Hongaren.’
 
Hirsch Ballin: ‘Om die tegen te gaan zijn de Europese instituten echt heel erg belangrijk. Daar heeft Frans Timmermans gelukkig flink werk van gemaakt. De Polen wilden naast alle rechters ook de voorzitster van het Poolse Hooggerechtshof ontslaan, maar dat hebben ze onder druk van het Europese Hof van Justitie teruggedraaid.’
 
Maarten: ‘Onlangs hield Timmermans in Polen een toespraakje, terwijl er buiten een vrachtwagen stond met spandoeken als ‘De Europese Unie deugt niet’ en ‘De Europese Unie wil uw vrijheden afpakken’. Een auto van de Poolse regering, zei Timmermans.’
 
Hirsch Ballin: ‘Het betekent wel dat Timmermans relevant is, anders zouden ze het zich niet aantrekken dat hij op bezoek was.’
 
Maarten: ‘Maar hoe kunnen we de Polen op het rechte pad terugbrengen?’
 
Hirsch Ballin: ‘Er is een eenvoudig devies, dat geldt voor de internationale politiek in het algemeen: het heeft geen enkel effect om een beetje mee te buigen.’
 
Maarten: ‘Jij zoekt de confrontatie?’

Hirsch Ballin: ‘Niet zodanig dat men reden heeft om te zeggen: wij praten niet meer. Er zijn behoorlijk wat ambassadeurs die het bewonderingswaardige talent hebben om in moeilijke hoofdsteden met de overheid te communiceren, maar ook contact onderhouden met oppositionele groepen. Daar heb ik groot respect voor. Zo moet je dat doen.’
 
Maarten: ‘Polen en Hongarije uit de Unie gooien gaat niet?’
 
Hirsch Ballin: ‘Jawel dat kan, maar alleen als alle andere lidstaten er unaniem voor zijn. En aangezien ze nu met zijn tweeën zijn, zal dat niet gebeuren. En het is heel belangrijk dat we de oppositionele bewegingen in Hongarije en Polen moed blijven geven door niet de andere kant op te kijken. Daarom zijn die kwesties rond rechters zo riskant, zij bieden als het ware de laatste bescherming tegen onrecht. De EU kan bepaalde uitkeringen aan de lidstaten afhankelijk stellen van verbeterprocessen, dat is een pressiemiddel.’
 
Maarten: ‘Van de Poolse regering is het een kleine stap naar de populisten, die leven bij volstrekt onjuiste propaganda over de EU. Eerlijkheidshalve is de VVD daar in de jaren negentig mee begonnen. Zij beweerden dat de Unie allerlei overbodige dingen doet, dat het lidmaatschap zo duur was en we het allemaal zelf veel beter kunnen. Daar is wel het vuurtje ontstoken, lijkt mij.’

 ‘Politiek als een wedstrijd wie de grootste wordt, als tweestrijd, dat kenden wij in ons democratische systeem eigenlijk niet’

Hirsch Ballin: ‘De negatieve commentaren op de EU kwamen uit verschillende hoeken, het ongenoegen groeide Europa-breed. Dat kwam door de vervorming van het subsidiariteitsbeginsel – het idee dat besluiten alleen door Europa worden genomen als dat op nationaal niveau niet kan, maar ook dat er zoveel mogelijk aan de burger zelf moet worden overgelaten. Dat werd een alibi voor hard beleid waarin kwetsbare mensen onvoldoende bescherming kregen.’
 
Maarten: ‘Dat brengt mij op het aardige pamfletachtige boekje dat onze voormalige ondervoorzitter van de Raad van State Herman Tjeenk Willink onlangs heeft geschreven, Groter denken, kleiner doen. Daarin zegt hij er veel goeds zat in het verzuilde Nederland.

Ik moet bekennen dat ik dat met hem eens ben. Wat je verder ook mag vinden van het dwingende karakter van de zuilen, ze gaven mensen wel een plek. De zuilen boden ook verbintenis met een grotere wereld. Toen de verzuiling wegviel, is daar het neoliberalisme voor in de plaats gekomen. En dat is normatief gezien een vacuüm.’
 
Hirsch Ballin: ‘In 2017 heb ik ook een boekje geschreven, De stille revolutie van 1917. Daarin omschrijf ik de grondwetsherziening van 1917 als een breed gedragen politieke beweging naar gemeenschappelijkheid. In dat jaar werd tegelijk met het algemeen kiesrecht het stelsel van evenredige vertegenwoordiging ingevoerd. Sinds 1917 staat vast dat wij in Nederland alleen coalitieregeringen kunnen hebben; de verschillende geestelijke stromingen in Nederland zijn dragers van eigenheid, maar ook van gemeenschappelijkheid.’
 
Maarten: ‘De kern van het verzuilde systeem.’
 
Hirsch Ballin: ‘We zien nu een uitholling van de gemeenschappelijke oriëntatie. Neoliberale marktmodellen beheersen niet alleen de economie, maar ook de politiek. Politiek als een wedstrijd wie de grootste wordt, als tweestrijd, dat kenden wij in ons democratische systeem eigenlijk niet. Het is ontleend aan het Amerikaanse en Britse kiessysteem, van the winner takes all. Waarbij een minderheid toch een meerderheid kan behalen, zoals we hebben gezien bij de verkiezing van Donald Trump.’
 
Maarten: ‘Ik heb het om deze reden altijd onbegrijpelijk gevonden dat Nederlandse democratische hervormers zich al sinds de jaren zestig oriënteren op de Angelsaksische democratieën. En dat ze op grond daarvan een districtenstelsel willen invoeren. Zij beweren dat een districtenstelsel democratischer is, maar het is juist veel ondemocratischer. Het leidt tot polarisatie en ruziemakerij, terwijl ons systeem van evenredige vertegenwoordiging automatisch leidt tot coalitievorming.’
 
Hirsch Ballin: ‘Eens. Je ziet het nu ook met het Brexit-drama. Wij zouden zeggen: als een kleine meerderheid voor een Brexit is en een grote minderheid tegen, dan moet je het Brexit-plan misschien niet te radicaal uitwerken. Wellicht kom je tot een associatieverdrag met behoud van het goede.’

 ‘Scoren met oneliners doet het goed op de televisie, politiek als entertainment’

Maarten: ‘Een coalitiekabinet zou nooit tot een Brexit hebben besloten.’
 
Hirsch Ballin: ‘Maar ja, ook in Nederland worden de verkiezingscampagnes geleid door managers die zich hebben laten scholen in het Amerikaanse model en proberen het op een tweestrijd uit te laten draaien in de slotdebatten. Scoren met oneliners doet het goed op de televisie, politiek als entertainment.’
 
Maarten: ‘Een heel duidelijk voorbeeld is Forum voor Democratie dat de verkiezingen voor de Provinciale Staten zou hebben gewonnen. Baudet kreeg veertien procent van de stemmen. Ik noem dat niet winnen, want 86 procent van de Nederlanders stemde iets anders.’
 
Hirsch Ballin: ‘Het is een dubbele ontwrichting van waar een democratie voor zou moeten staan. Denk aan zijn overwinningstoespraak over de wedergeboorte van een mythisch Nederlands verleden. Populistische leiders creëren een fictief nationaal verleden, een invented history, alsof dat alle heil gaat brengen.
De verbindende kracht van de democratie is juist de blik op de toekomst. In Nederland werken politieke groepen vanuit hun eigen oriëntatie aan een gemeenschappelijke toekomst, met aandacht voor de grote maatschappelijke vraagstukken: klimaat, informatievoorziening, migratie.

Maar de populisten nemen vooral krachtige, eenduidige standpunten in over dat wat ze allemaal afwijzen. Ze bouwen niet op, maar rekenen af – op grond van de verheerlijking van een gefingeerd verleden. Ze zetten de tijdsdimensie op z’n kop. Dat is in mijn ogen het kernpunt van wat er met ons democratisch bestel aan de hand is.’
 
Maarten: ‘Vind jij ook niet dat in de populistische bewegingen een element van ongrondwettelijkheid zit? Fortuyn, Wilders, Baudet, ze pleiten allemaal voor regelingen waarvan iedereen weet dat ze strijdig zijn met onze Grondwet. Denk aan al die kinderachtige moties van de PVV over Kamerleden met een dubbele nationaliteit.’
 
Hirsch Ballin: ‘Volgens onze Grondwet is iedere Nederlander met enkelvoudig of meervoudig staatsburgerschap in openbare ambten te benoemen. Dus het is inconstitutioneel om te bepleiten dat mensen met een meervoudig staatsburgerschap geen minister, Kamervoorzitter, of iets anders kunnen zijn. Ik heb dit punt van meet af in de discussie gebracht, maar daar was eerst niet zoveel aandacht voor.’
 
Maarten: ‘Ik meen dat jij ook uitgebreid oppositie hebt gevoerd tegen het gedoogkabinetje Rutte I waarvoor jouw partijgenoot Maxime Verhagen het akkoord sloot met Geert Wilders. Dit gedoogkabinetje heeft bij mijn weten minstens veertien wetsontwerpen geproduceerd waarvan ambtenaren bij voorbaat al zeiden: ‘die halen het Europese Hof niet.’

‘Ik heb wel eens gedacht dat het referendum tot de categorie goede ideeën behoorde. Nu weet ik dat niet meer zo zeker’

Hirsch Ballin: ‘Dat zou best eens kunnen.’
 
Maarten: ‘Die zijn onder Rutte II allemaal weer in de prullenmand gegaan.’
 
Hirsch Ballin: ‘Het kabinet met medewerking van de PVV heeft gelukkig niet al te lang gezeten. Desalniettemin heeft het wel schade aangericht in het politieke denken. Dat was ook een van mijn hoofdzorgen in 2010, dat er een normaliserende of legitimerende werking van zou uitgaan.’
 
Maarten: ‘Is dat nu ook bij jouw eigen CDA doorgedrongen? Dat jij gelijk had en niet Verhagen?’
 
Hirsch Ballin: ‘Sinds afgelopen najaar heb ik wel het gevoel dat de weg weer is ingeslagen naar wat past bij een christendemocratische partij. De koersverandering over het kinderpardon hoort daar wat mij betreft helemaal bij.’
 
Maarten: ‘We moeten het nog hebben over het rapport van de staatcommissie Remkes, die grote hervormingen van het politieke bestel voorstelt. Wat vind jij bijvoorbeeld van het voorstel om een bindend correctief referendum in te voeren?’
 
Hirsch Ballin: ‘Ik heb wel eens gedacht dat het referendum tot de categorie goede ideeën behoorde, onder bepaalde voorwaarden. Nu weet ik dat niet meer zo zeker. Maar er staan ook dingen in het rapport die ik meteen zou ondersteunen, bijvoorbeeld het invoeren van constitutionele rechtspraak.’
 
Maarten: ‘Zou je een voorbeeld kunnen geven van een wet waarvan je denkt dat die niet aan de grondwet voldoet?’
 
Hirsch Ballin: ‘Een actueel voorbeeld is de wetgeving over samenwerkingsscholen, waar zowel bijzonder als openbaar onderwijs wordt gegeven, De Eerste Kamer heeft het advies van de Raad van State over de grondwettelijke eisen hiervoor niet opgevolgd, net als eerder bij de donorwetgeving. Het zou helpen als een Constitutioneel Hof daar een bindende uitspraak over doet.’
 
Maarten: ‘En zo’n islamitische school als het Amsterdamse Cornelius Haga Lyceum, waar jongens en meisjes niet gelijk behandeld worden en gescheiden les krijgen. Past die binnen ons basisrecht van vrijheid van onderwijs?’

‘Volgens mij moet een democratie zich richten op een gemeenschappelijke toekomst’

Hirsch Ballin: ‘Veruit de meeste bijzondere scholen passen daarin, net als samenwerkingsscholen. Maar een school die zoals dat lyceum een afzonderingsschool is hoeft wat mij betreft niet worden geaccepteerd als uitvloeisel van onze vrijheid van onderwijs. In mijn ogen moet het een eis zijn dat onderwijs voorbereidt op goed burgerschap. Daarvoor hoef je de grondwet niet te wijzigen.’
 
Maarten: ‘Ik begreep overigens dat de VVD nogal met het rapport-Remkes in zijn maag zit, en niet van plan is er enige uitvoering aan te geven. Het merkwaardige is bovendien dat het rapport – geheel terecht overigens – zegt dat de Nederlandse democratie heel behoorlijk werkt.’
 
Hirsch Ballin: ‘Volgens mij moet een democratie zich richten op een gemeenschappelijke toekomst. En dat ligt niet alleen aan de manier waarop je het staatsbestel inricht, maar ook hoe ermee wordt gewerkt.

Politici kunnen zich buigen over wat nodig is voor komende generaties om in vrede en rechtvaardigheid met elkaar te leven. Maar ze kunnen ook anderen wegzetten als een vijand die verslagen moet worden. En een wedergeboorte aanbevelen van een nationaal verleden dat er nooit is geweest. Dat is een groot verschil.’
 

 

Maarten: ‘Je kunt populisten altijd herkennen aan het feit dat ze hun politieke tegenstanders niet waarderen. Ze bestempelen ze meteen als landverraders.’
                 
Hirsch Ballin: ‘Ik heb gezien hoe groot de persoonlijke schade kan zijn als politici in de verkiezingsstrijd recht tegenover elkaar komen te staan. Hoe moeilijk het is om na de strijd de samenwerking te hervinden.’

Het heeft weinig zin om mensen de illusie te geven dat jij ze van hun problemen zal verlossen als jij het voor het zeggen krijgt. Want niemand krijgt het in Nederland alleen voor het zeggen.’

Uit Maarten! 2019-2. 

Foto’s: Sander Heezen


Meer horen van Maarten van Rossem over politiek? Maarten van Rossem neemt in aanloop naar de verkiezingen de politiek van de Verenigde Staten onder de loep. In drie avonden blikt hij terug op belangrijke veranderingen in het politieke systeem, eerdere presidenten en de erfenis van Trump. Ook richt hij zijn pijlen op de toekomst: wat beslist de Amerikaanse kiezer op 3 november 2020? Bestel hier uw tickets.