Er zijn bibliotheken volgeschreven over de geschiedenis van geopolitiek. Maar wat er op zee gebeurt blijft volgens filosoof Haroon Sheikh onderbelicht. In zijn boek Hydropolitiek beschrijft hij de geschiedenis van de zeven grote wereldzeeën. Hij constateert dat de ligging van steden en gebieden een onontkoombare invloed heeft op de politiek, economie en tradities van samenlevingen.

Wat is hydropolitiek?
‘Ik introduceer de term hydropolitiek als tegenhanger van geopolitiek. Het is gebruikelijk het concept geopolitiek te gebruiken wanneer we naar internationale relaties kijken, maar daarmee kijk je alleen naar wat er op het land gebeurt; geopolitiek gaat over marcherende legers, oprukkende tanks en conflicten over landsgrenzen. Met het begrip hydropolitiek wil ik die geografische aandacht verschuiven naar de zee.

Op zee vinden allerlei ontwikkelingen plaats waar we weinig aandacht voor hebben, maar die immens belangrijk zijn voor de verhoudingen tussen landen. Denk aan de toegang tot havens, het graven van kanalen en het opzetten van nieuwe eilanden. Er is wel geschreven over de geschiedenis op zee, maar vaak richten deze werken zich op één zee. Ik heb deze verschillende bronnen bij elkaar gebracht, wat een vergelijking tussen de zeeën, en tussen zee en land mogelijk maakt.

Ik wil met hydropolitiek ook kijken naar land vanuit het water. Hydropolitiek is niet alleen een vorm van politiek bedrijven, maar een mentaliteit van alle samenlevingen die aan het water leven. Een van de leidende ideeën in mijn boek is dat in veel samenlevingen spanning bestaat tussen het oriënteren op land en op water.

Veel landen hebben een hoofdstad die in het binnenland ligt. Die hoofdstad is de belichaming van geopolitiek, daar zitten de politici die centralisatie nastreven. Daartegenover staan commerciële steden aan het water, die een veel vrijere mentaliteit kennen, zich meer op de markt richten en verbinding zoeken. Denk aan het onderscheid tussen Barcelona en Madrid, Sint-Petersburg en Moskou en Washington D.C. en New York. Bij de geschiedenis van geopolitiek kijken we vaak door de ogen van de hoofdstad, maar ik wil kijken door de ogen van die kuststeden.’ 

‘De hoofdstad is de belichaming van geopolitiek, daar zitten de politici die centralisatie nastreven’

Hoe ziet het verschil in mentaliteit tussen die verschillende steden eruit?
‘De mentaliteit van binnenlandse steden richt zich sterk op politieke deugden als eer en discipline. Ook richten zij zich vaker op het verleden en op het behoud van de wereld zoals deze is. Samenlevingen aan kusten zijn meer egalitair, economisch gericht en georiënteerd op de toekomst en innovatie. Dit verschil ben ik op ontzettend veel plekken in de wereld tegengekomen.

In Saoedi-Arabië is dit onderscheid in mentaliteit goed te zien. De Hidjaz is de kuststrook van het schiereiland en staat bekend als open en tolerant vergeleken met het binnenland, dat veel strenger is en waar de conservatieve islam overheerst. Het onderscheid is ook te zien in India, waar de hoofdstad Delhi in het binnenlandse noorden ligt en sterk verschilt van de kuststad Mumbai, waar bewoners zich meer richten op de economie. Dit betekent niet dat alle kuststreken in de wereld eenzelfde mentaliteit hebben, want het leven aan het water in Japan is anders dan het leven aan het water in Engeland. Maar de overlappingen zijn verrassend.’
 
In uw boek stelt u dat de Nederlandse poldercultuur vergelijkbaar is met de Amerikaanse frontierscultuur.
‘De geschiedenis van de Amerikanen wordt gekenmerkt door hun pionieren, door de zoektocht naar nieuw land en de verovering van de ‘frontier’ in het Westen van het continent. Ze moesten zelf iets opbouwen, en dat onderscheidt Amerika van de Europese wereld. Geopolitiek steunt vooral op conflicten tussen verschillende landen, maar Amerika kreeg daar weinig mee te maken.

Nederland deelt deze pioniersmentaliteit met de Amerikanen, omdat ook in Nederland nieuw land moest worden gecreëerd, maar dan op het water. Het winnen van nieuw land gaf mensen veel meer vrijheid en initiatief en het faciliteerde de open geest in Nederland, die anders is dan de feodale, traditionele mentaliteit in landen als Duitsland en Frankrijk.

De Nederlandse pioniersgeest is wel een stuk collectiever dan de Amerikaanse, doordat in Nederland iedereen altijd heeft moeten samenwerken om het water buiten te houden. In Amerika waren de pioniers vrij zelfstandig, omdat zij er in hun eentje op uit konden om land te winnen.’
 
Hoe zal klimaatverandering de hydropolitiek veranderen?
‘Het gaat een hoop veranderen in de internationale verhoudingen. Veel eilanden die ik heb onderzocht, zoals de Marshalleilanden, kunnen verdwijnen. Door het smelten van de noordpool komt daarnaast een nieuwe, noordelijke route van en naar Azië vrij, die 4500 kilometer korter is dan via Suez. Er zijn al schepen die nu vanuit Azië langs de noordelijke route naar Nederland varen. Rusland hoopt hierdoor voor het eerst in de geschiedenis een zeemacht te worden.

Dit zorgt bovendien voor een kortere route tussen Shanghai en Amsterdam, en dat gaat Nederland veel veranderingen brengen op economisch en politiek gebied. Op het zuidelijk halfrond heeft klimaatverandering ernstige gevolgen voor de toegankelijkheid van voedsel en drinkwater, met massale migratie als gevolg. De zeementaliteit zal zich, door de nieuwe routes over zee, verspreiden.’

Zorgt globalisering ervoor dat de mentaliteiten naar elkaar toe kruipen?
‘De waarden van moderniteit komen veelal overeen met maritieme waarden als gelijkheid, innovatie en het kijken naar de toekomst. De globalisering van nu zorgt voor een verspreiding van die maritieme geest. Maar de meest innovatieve plekken liggen nog steeds aan het water, het blijft moeilijk om dit in het binnenland te creëren.

Het is niet toevallig dat de meest globaliserende en florerende steden in de Arabische Wereld aan het water liggen, zoals Abu Dhabi, Dubai, Oman en Qatar. Saoedi-Arabië heeft altijd meer landoriëntatie gehad. De huidige kroonprins van Saoedi-Arabië probeert het wonder van Dubai en Abu Dhabi na te maken, maar dit gaat hem niet lukken: de landmentaliteit is zo verworteld in Saoedi-Arabië dat het de tradities mist om te globaliseren zoals Dubai dat wel is gelukt.’
 
Hoe zal de wereldorde zich ontwikkelen door deze veranderingen?
‘Sinds 1500 leven we in een Atlantisch tijdperk, waarin het centrum van de wereld rondom de Atlantische oceaan ligt. Nu verschuift het zwaartepunt naar het Oosten, waar het daarvoor ook altijd al lag. Vanaf 1500 is het Westen veel machtiger geweest van de rest omdat alle andere relaties in de wereld via het Westen werden georganiseerd. India maakte bijvoorbeeld katoen, waar in Engeland shirts van werden gemaakt, die vervolgens in Iran werden verkocht.

Nu de macht van het Westen kleiner wordt door de zeespiegelstijging en de politieke en economische ontwikkeling van landen in het oosten, zie je dat patronen in machtsrelaties die vóór 1500 dominant waren weer terugkomen. India verbindt zich weer zelf, zonder inmenging van het Westen, met de Arabische Golf en Zuidoost-Azië. Dit zie je bijvoorbeeld aan alle Indiase gastarbeiders die nu in de Emiraten zitten.’

‘Engeland schermt zich altijd al af van Europa’

In het boek stelt u dat de Brexit deels te wijten is aan de eilandmentaliteit van de Britten.
‘Die mentaliteit is historisch gegroeid. In internationale verhoudingen kijken we nog te weinig naar wat we van de geschiedenis kunnen leren; we zitten te veel in het moment. Als je het Verenigd Koninkrijk in historisch perspectief bekijkt, zie je dat het nooit bij het Europese continent heeft gehoord. De relatie met het Europese continent is altijd moeizaam geweest.

In de eerste eeuwen na het begin van de jaartelling verhuisden veel Saksen naar Engeland en in 1066 is Willem de Veroveraar naar Engeland gekomen, maar daarna is het land duizend jaar lang niet binnengevallen, tot aan de Tweede Wereldoorlog. Engeland schermde zich af van Europa. Dit is een cruciaal verschil in mentaliteit tussen het Europese vasteland en het Verenigd Koninkrijk, dat ook minder centralisatie kent in zijn geschiedenis.

Historisch gezien bemoeide het Verenigd Koninkrijk zich alleen met het continent om er geen last van te hebben. Dat is ook de reden waarom Engeland uiteindelijk tot de EU toetrad: niet uit liefde voor het project, maar om zichzelf te beschermen.’ 

Wat vond u het meest interessante zeegebied om te onderzoeken?
‘De geschiedenis van de Middellandse Zee heeft mij anders doen kijken naar de huidige vraagstukken rondom migratie en de geschiedenis van de Arabische Golf heeft mij juist veel verteld over globalisering. Maar de grootste verrassing tijdens mijn onderzoek was de geschiedenis van de Grote Oceaan, het ‘grote water’ waar bijna niks zit. Ik heb er geen apart hoofdstuk over, maar ik behandel de geschiedenis van deze enorme zee in verschillende hoofdstukken, waarin ik diverse eilanden onderzoek. Het is zo’n grote oceaan dat alleen de meest complexe en gewaagde landen er iets op durven te doen: je ziet tekenen van Spanjaarden, Engelsen, Amerikanen én Chinezen op de Grote Oceaan. Deze zee verbond de grote rijken in de wereld met elkaar.’

Haroon Sheikh is senior wetenschapper bij de WRR en als filosoof verbonden aan de VU.



Haroon Sheikh, Hydropolitiek
Boom uitgevers Amsterdam, 304 p., €32,50
Bestel het boek in onze webshop.