De Panama Papers, Lockheed, Vestia, Jos van Rey, Henry Keizer. Zomaar een greep uit de vele affaires die Nederland de afgelopen decennia geschokt hebben. Dat Nederland minder netjes is dan vaak gedacht wordt, weet ook onderzoeksjournalist Bart de Koning. Hij schreef er het boek Vriendjespolitiek over, waarin tientallen van deze affaires aan bod komen. Zijn doel: fraude herkennen, verklaren én voorkomen.

U schrijft in uw boek dat er inmiddels 26 VVD’ers met een strafblad zijn. Hoe zit dat?
‘Er komen mogelijk zelfs nog twee strafbladen bij: dan kijken ze straks bij de VVD tegen 28 strafbladen aan. Vaak komen VVD’ers met de uitleg dat ze in vergelijking met andere partijen meer in het vastgoed zitten, maar dat is natuurlijk geen excuus. Fout is fout. Het is frappant dat een partij die alsmaar pleit voor hardere straffen en minder begrip voor criminelen, zelf zoveel partijleden met een strafblad heeft. Daar wordt met geen woord over gerept. Hetzelfde geldt overigens voor de PVV.’

Trump heeft ondanks alle schandalen een solide achterban 

‘Rechts-populistische kiezers lijken niet te zitten met schandalen van politici. De PVV kreeg in 2010 een aantal Kamerleden met een strafblad, van wie Eric Lucassen veruit de ergste was. Lucassen was als militair veroordeeld wegens ontucht met een minderjarige leerlinge en terroriseerde zijn buurt in Haarlem, maar kon gewoon aanblijven.  Er was geen enkele boosheid te bespeuren bij Wilders’ aanhangers. Mensen willen een sterke, daadkrachtige mannelijke leider. Dat deze vaak corrupt is, maakt hen niet zoveel uit. Kijk maar naar Trump die ondanks alle schandalen toch een solide achterban heeft die hem geweldig vindt.’
 
U zegt dat de VVD pleit voor hardere straffen en minder begrip voor criminelen. Kunt u hier een voorbeeld van geven?
‘De VVD gaat wel achter een bijstandsmoeder aan om haar alles tot de allerlaatste cent te laten terugbetalen, maar is veel milder voor belastingfraudeurs. Bijstandsfraude wordt vaak gezien als een vorm van profiteren, en daarmee als iets kwalijks. Belastingontduiking is daarentegen minder erg: belasting wordt namelijk gezien als een straf voor hardwerkende ondernemers. Het maakt voor de staatskas niet uit of je voor tientallen miljoenen euro’s belasting ontduikt of voor tientallen miljoenen fraudeert met bijstandsgeld. In beide gevallen zit er te weinig geld in de staatskas, maar emotioneel gaan we er heel anders mee om. De straf voor bijstandsfraude en belastingontduiking is nu wel gelijk getrokken, maar in de Tweede Kamer wordt bijstandsfraude nog steeds als iets veel ergers gezien.’

Bijstandsfraude is een obsessie die vooral bedoeld is om de rechtse kiezer blij te maken

‘De Volkskrant schreef in juni dit jaar dat een bijstandsmoeder wel 97 keer geobserveerd was omdat zij verdacht werd van samenwonen. Dit terwijl er een stevig tekort is aan observatieteams om echte zware criminelen te observeren. In de meeste gevallen blijkt overigens dat er geen sprake is van bijstandsfraude. Vaak gaat het om mensen die onbedoeld een toelage hebben gekregen en te laat zijn met terugbetalen. Dat is niet zozeer fraude, maar gewoon een stomme fout. Bijstandsfraude is een obsessie, bedoeld om de rechtse kiezer blij te maken.’
 
In Vriendjespolitiek  heeft u het over het begrip ‘bananenrepubliek’. Kunt u na het schrijven van uw boek stellen dat Nederland een bananenrepubliek is?
‘Het probleem is dat Nederland niet de uiterlijke kenmerken van een bananenrepubliek heeft. Nederland heeft een nette buitenkant met een rotte achterkant. De Amsterdamse Zuidas en trustkantoren zien er ogenschijnlijk keurig uit, maar ondertussen gaan er wel foute geldstromen doorheen. Dat is een heel groot probleem. In de Panama Papers werd onthuld dat duizenden mensen van over de wereld via een Panamese tussenpersoon bedrijven hebben opgezet in belastingparadijzen. Het tijdschrift Nature kwam vervolgens met een analyse van alle geldstromen van de Panama Papers, en wat bleek: Nederland en Curaçao zijn de spil in een netwerk van belastingparadijzen. Nederland staat in de top-5 van fiscale vluchthavens. Dat is niet iets om trots op te zijn.’
 

 
Hoe kunnen deze geldstromen ongemerkt ons land binnendringen?
‘Naar mijn mening zijn we te naïef. Rutte heeft gezegd dat hij weinig merkt van deze foute geldstromen op de Zuidas. Dit komt natuurlijk omdat we er niet naar zoeken, waardoor we het ook niet vinden. Om foute geldstromen te onderzoeken, heeft de politie veel capaciteit en tijd nodig, en dat is er op dit moment niet.’

Nederland en Curaçao zijn de spil in een netwerk van belastingparadijzen

We zouden in Nederland dus meer geld en aandacht moeten besteden aan witteboordencriminaliteit?
‘Ja, we zijn te veel geobsedeerd door criminelen zoals Willem Holleeder. Ik vind dat we meer aandacht moeten besteden aan grote bedrijven die fraude plegen of kartels met elkaar vormen. Lehman Brothers, de voormalige Amerikaanse bank waarvan de ondergang de kredietcrisis veroorzaakte, liet op grote schaal geldstromen via Nederland lopen. Toezicht was er eigenlijk niet. Hier is minder aandacht voor geweest, terwijl Lehman Brothers meer schade heeft aangericht dan Holleeder.’
 
 Hoe kunnen fraude en corruptie in Nederland verminderd worden?
‘Er moet een cultuuromslag komen in het bedrijfsleven waarbij mensen kritischer naar elkaar kijken. Om een voorbeeld te noemen: voormalig VVD-voorzitter Henry Keizer kocht het uitvaartbedrijf  De Facultatieve voor slechts dertigduizend euro uit eigen zak. Iedereen met een gezond verstand kan begrijpen dat dat niet klopte, en toch greep geen van de commissarissen in. Dit komt doordat er sprake is van vriendjespolitiek waarbij hoge functies vaak worden weggegeven aan mannen uit hetzelfde netwerk. Deze cultuur moet echt veranderen. Meer diversiteit kan hierbij helpen. Het is slim om mensen aan te nemen die op een frisse manier naar bestaande zaken kijken, zoals mensen met een migratie-achtergrond. Daarnaast is uit onderzoek gebleken dat vrouwen minder fraudegevoelig zijn dan mannen. Meer vrouwen aan de top van het bedrijfsleven zou corruptie ook kunnen terugdringen.’ 

Bart de Koning is onderzoeksjournalist en auteur. Hij is gespecialiseerd in politie, veiligheid, fraude, terrorismebestrijding en privacy. Hierover schrijft hij onder andere voor De Correspondent, Vrij Nederland en Maarten!. Lees hier enkele artikelen terug die De Koning voor Maarten! geschreven heeft.
 
Bart de Koning, Vriendjespolitiek. Fraude en corruptie in Nederland. AUP, 21,99 euro.                                                                                 
Bestel Vriendjespolitiek in onze webshop.

Foto: Noordwijkerhout, 19 november 2016 – Henry Keizer (voorzitter VVD) tijdens het VVD congres in Noordwijkerhout. HH | Phil Nijhuis