‘Hoe vaak ben jij al beroofd?’ Het is een dankbaar gespreksonderwerp in Rio de Janeiro. Zoals het weer, maar dan spannender. Iedereen kan erover meepraten; terwijl jij in geuren en kleuren jouw ervaringen opdist, zie je de ander al denken: wacht maar tot je hoort wat míj is overkomen. Toch ben ik op dit vlak moeilijk te overtroeven.

Uit Maarten! 2018-2

In 1992 was ik in Rio om verslag te doen van een VN-conferentie. Ik besloot ook een reportage te maken over de onveiligheid, een thema zo oud als de stad zelf. Voor het chique Caesar Park Hotel in Ipanema zei ik tot de camera: ‘Dit is waarschijnlijk de veiligste plek op het strand van Rio.’ We filmden hoe vanuit het hotel veiligheidsagenten met verrekijkers de badgasten in de gaten hielden. Bij de minste dreiging zouden ze het strand op komen stormen.

Vijftien jaar later werd ik uitgerekend op die ‘veilige’ plek, in het zicht van zonaanbidders, met een wapen bedreigd. Ik wandelde langs de waterkant, luisterend naar mijn iPod, toen een vent met een woeste blik in zijn ogen voor mijn neus opdook. Hij trok zijn T-shirt omhoog, wees op een pistool in zijn broekband, en vervolgens op mijn iPod. Ik begreep dat hij een transactie voorstelde, waarbij hij mijn leven zou sparen als ik hem mijn gadget gaf. Prima voorstel – ik heb hem snel mijn iPod gegeven.

Maandelijks doden politiekogels meer dan honderd zwarte jongeren in de favela’s

 De afgelopen drie jaar is mij als semivaste inwoner van Rio niets meer overkomen, juist nu alle misdaadstatistieken records vertonen. Een greep uit de maand maart: 7655 overvallen op voetgangers (elke zes minuten één), 1389 berovingen van buspassagiers, 5358 geroofde auto’s.

Maar verlies van eigendom is hier een luxeprobleem; toeristen of bewoners van een strandwijk (zoals ik), overkomt zelden iets ergers. Het dodelijke geweld treft vooral de armsten van de stad: de bewoners van de favela’s. Daar is het geweld, dat in de aanloop naar het WK (2014) en de Olympische Spelen (2016) tijdelijk de kop was ingedrukt, helemaal terug. Vrijwel dagelijks zijn er schietpartijen tussen politie en drugshandelaren of bendes onderling. Vorig jaar vielen er maar liefst 6731 geweldsdoden in de provincie Rio, dat evenveel inwoners heeft als Nederland.

In heel Brazilië werden het afgelopen jaar zo’n 64.000 mensen vermoord – vier keer zoveel als in de Verenigde Staten. Alleen in een paar landen waar oorlog woedt, zoals Somalië, Afghanistan en Irak, vallen meer doden door geweld dan in Brazilië. Hoe kan dat?

Verlies van eigendom is hier een luxeprobleem

Sommige redenen liggen voor de hand. De enorme kloof tussen rijk en arm, die is versterkt door een zware recessie. En de zinloze war on drugs, die net als in de VS leidt tot non-stop oorlog in de getto’s. Maar andere oorzaken zijn dieper geworteld. Zo wordt slavernij als verklaring gezien voor de gewelddadigheid van de Braziliaanse samenleving. De lichtvaardigheid waarmee destijds met mensenlevens werd omgesprongen is deel van de cultuur geworden – en de wreedheid is geïnstitutionaliseerd.

Brazilië was het land met de meeste slaven (tien keer zoveel als de VS); blanken waren in de minderheid en bedienden zich van een politiemacht die met grof geweld de zwarte meerderheid in het gareel hield.

Zoals er aan de inkomensverhouding weinig is veranderd – de meeste zwarten werken nog steeds voor een hongerloon –, zo speelt ook de politie haar rol van onderdrukker nog met verve. Maandelijks worden meer dan honderd zwarte jongeren in de favela’s gedood door politiekogels. Dikwijls zijn ze in koelen bloede geëxecuteerd, blijkt uit videobewijs dat dankzij mobieltjes steeds vaker opduikt. De agenten gaan vrijuit, en nooit leidt zo’n moord tot nationale ophef, zoals in de VS na de dood van Michael Brown in Ferguson. ‘In Rio hebben we elke dag een Ferguson,’ zegt een Afro-Braziliaanse vriend. ‘Maar geen haan die ernaar kraait.’

Marielle Franco wilde daar verandering in brengen. Zelf afkomstig uit de favela, zwart en lesbienne, vocht ze als gemeenteraadslid voor de onderdrukten in Rio. Totdat ook zij in maart werd vermoord. Doodgeschoten in haar auto, vermoedelijk door leden van een maffiabende waarbij ook agenten zijn aangesloten. Betaalde de immens populaire politica de prijs voor haar openlijke kritiek op de politie en het leger, dat nu ook in Rio patrouilleert?

Het moordpercentage in Rio ligt tien keer zo hoog als in New York, dat in de jaren zeventig bekendstond als Amerika’s gevaarlijkste stad en nu een van de veiligste steden is. Het geeft me een beetje hoop voor de toekomst van Rio. Maar voorlopig blijft de misdaad er het gesprek van de dag. En sterk afhankelijk van je huidskleur gaat het dan over roof of moord en doodslag.

Uit Maarten! 2018-2