De inhuldiging van ons nieuwe staatshoofd vond plaats in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Dat is traditie, omdat Amsterdam nu eenmaal de hoofdstad van het land is. Eigenlijk is dat een rare zaak, want Den Haag is evident de regeringszetel en dat is al sinds de late zestiende eeuw het geval. Dat Amsterdam de hoofdstad is zonder de echte hoofdstad te zijn, danken we aan de Franse overheersing – zoals we eigenlijk het hele moderne Nederland aan die overheersing danken.

Uit Maarten! 2013-4

Lodewijk Napoleon, de broer van de Franse keizer, was van 1806 tot 1810 koning van Nederland. Hij vestigde zich aanvankelijk in Den Haag, vervolgens in Utrecht en daarna nam hij zijn intrek in het voormalige stadhuis van Amsterdam, dat zodoende het paleis op de Dam werd. Daarmee werd Amsterdam de hoofdstad van het nieuwe koninkrijk, en dat bleef zo nadat de Fransen waren verdwenen.

In de grondwet van 1814 werd opgenomen dat beëdiging en inhuldiging van de vorst in de hoofdstad Amsterdam moesten plaatsvinden. Bij volgende grondwetswijzigingen verdween die toevoeging dat Amsterdam de hoofdstad was, maar bij de laatste grondwetswijziging in 1983 keerde hij terug. Kennelijk weten we het nu allemaal zeker: geregeerd wordt er in Den Haag, maar Amsterdam is de hoofdstad.
 

Verkeersader

De Nieuwe Kerk bevindt zich op De Dam, die zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld tot ons nationale plein. Mooi of aantrekkelijk is het plein allerminst. Wat mij betreft is het zelfs lelijk en ongezellig, en ik probeer het onveranderlijk zo snel mogelijk te verlaten. Deze afkeer is niet het gevolg van Utrechts chauvinisme, want ik vind het Domplein nog lelijker. De Dam wordt doorsneden door een drukke verkeersader en de bebouwing rondom is een rommeltje, waarin elke eenheid ontbreekt. Alleen het magnifieke voormalige stadhuis is de moeite waard.

Het nationale monument is de grootste mislukking van naoorlogs Nederland

De Dam dankt zijn naam – het ligt voor de hand – aan een dam in de Amstel die ergens tussen 1265 en 1275 werd aangelegd. Die dam was voorzien van een sluis waardoor schepen van de ene naar de andere kant konden komen. Het huidige Damrak was toen open water en fungeerde als haven, en op de Dam werd handelgedreven.
Geleidelijk werd de Dam groter, en in de vroege vijftiende eeuw werd de Nieuwe Kerk gebouwd. En toren heeft de kerk nooit gekregen, ondanks twee pogingen om er een te bouwen.

Lange tijd stond er een zeer bouwvallig stadhuis. Zie daarvoor het prachtige schilderij van Pieter Saenredam (1597-1665) – er groeit een struikje uit de voorgevel. Maar in de zeventiende eeuw had Amsterdam wat te besteden en daarom werd tussen 1648 en 1665 een nieuw stadhuis gebouwd, naar een ontwerp van Jacob van Campen. Het was zowel sober als indrukwekkend, en velen beschouwden het als het achtste wereldwonder, symbool van het immense succes van de belangrijkste handelsstad ter wereld.

Het stadhuis werd opgetrokken uit zandsteen, dat oorspronkelijk zeer licht van kleur was. Zie daarvoor de diverse schilderijen die Gerrit Berckheyde (1638-1698) maakte van het gebouw. Daarop is ook de levendige handel op de Dam te zien. En op al die schilderijen staat nog het Waaggebouw, dat Lodewijk Napoleon heeft laten afbreken omdat het zijn uitzicht verpestte.
 

Naatje

Waar zich nu de Bijenkorf bevindt, bouwde men tussen 1841 en 1845 een nieuwe Beurs, ontworpen door J.D. Zocher. Het gebouw heeft er slechts enkele decennia gestaan. Omdat de Beurs van Berlage veel mooier is, hoeven we daarover niet te treuren.

In 1856 werd direct voor het paleis een monument opgericht voor de ‘volksgeest’ van 1830: de nationale opwinding ten tijde van de Tiendaagse Veldtocht tegen de opstandige Belgen. Op een hoge, complexe sokkel stond de beeltenis van een jonge vrouw die de Eendracht voorstelde. In de volksmond heette zij ‘Naatje op de Dam’.
Aan Naatjes voeten lag in de late negentiende eeuw een knooppunt van de paardentram, dat weergaloos is geschilderd door George Hendrik Breitner (1857-1923). Naatje was niet alleen foeilelijk, maar het ontbrak haar ook aan soliditeit: het hele monument viel langzaam uit elkaar. Terwijl Naatjes ledematen naar beneden vielen, werden ze niet vervangen. Wat resteerde, werd in 1914 gelukkig afgebroken.

Deze treurige geschiedenis sluit wonderwel aan bij de ontwikkelingsgang van het nationale monument voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, dat in 1956 werd neergezet aan de andere zijde van de verkeersweg. Dat is tot op de dag van vandaag de meest monumentale mislukking van naoorlogs Nederland. Het mist niet alleen elke charme en overtuigingskracht, maar het is ook duister. Heb je je niet terdege geïnformeerd, dan blijft de symboliek in nevelen gehuld. Op de voorkant van het monument bevindt zich een Latijnse tekst. Dat is natuurlijk wel deftig, maar niet erg praktisch, aangezien de meeste passanten het Latijn niet meester zijn. Het is wel weer aardig dat de Latijnse tekst beweert dat de Dam ‘het hart van het moederland’ is.

Op de gebogen muur achter de pyloon valt een tekst van de dichter A. Roland Holst te lezen: ‘onder nachtgewolkten verward treurspel.’ Die is zo zonderling dat hij de vraag oproept of de autoriteit die deze tekst heeft gekozen wel helemaal goed bij zijn hoofd was.

Het nationale monument bleek al spoedig minstens even wrak als Naatje op haar sokkel. Het werd zowel in 1965 als in 1998 grondig gerestaureerd – die laatste maal door een daartoe gespecialiseerd Duits bedrijf. Het ware veel verstandiger geweest om de Naatje-koers te varen: het monument zichzelf laten vernietigen, om ten slotte de resten geruisloos op te ruimen.

Nu het monument er weer even tegen kan, blijft de dodenherdenking ongetwijfeld op ons nationale plein. Het blijft dus behelpen, al was het maar omdat ik niet zo gauw een plein in Nederland weet dat veel mooier en beter is. Het ontbreekt ons (gelukkig?) aan pleinen waar iets groots kan worden verricht.

Uit Maarten! 2013-4