Wie de vesting van Naarden wil bestuderen, omdat het een van de best bewaarde zeventiende-eeuwse vestingen in Europa is, doet er verstandig aan voor een middag een vliegtuigje te huren. Degene die de vesting wandelend over de buitenwal verkent, raakt onder de indruk van de afmetingen, de imposante muren en de kennelijk goede staat van onderhoud, maar krijgt geen inzicht in de complexiteit van het geheel en de mathematische principes waarop de constructie is gebaseerd.

Uit Maarten! 2013-5

Gelukkig had ik via Google Maps al een bruikbaar beeld in mijn hoofd. Wie dat niet heeft, moet het Nederlands Vestingmuseum bezoeken dat in een van de bastions is gevestigd. Als je wilt weten waarom een zeventiende-eeuwse vesting eruitziet zoals hij eruitziet, moet je daar niet als vanzelfsprekend rechtdoor lopen naar kazemat IJ, want daar leer je niets over de constructie van de vesting. In kazemat A (rechtsaf) wordt redelijk, zij het summier, uitgelegd hoe de vestingwerken zich hebben ontwikkeld. 

Dode hoeken

In de Middeleeuwen hadden vestingen hoge, rechte stenen muren. Die waren redelijk effectief. In de late vijftiende eeuw kwam er plotseling op dramatische wijze verandering in deze situatie door de ontwikkeling van het belegeringsgeschut. De Franse invasie van Italië in 1494-1495 wordt over het algemeen als keerpunt gezien. Het Franse leger kwam vergezeld van een omvangrijke belegeringsmachinerie, uitgerust met moderne artillerie. Dat leidde tot de inname van de ene na de andere Italiaanse stad.
Goede raad was duur, in dit geval vooral ook in letterlijke zin. Een heel nieuw type vesting was noodzakelijk om het hoofd te bieden aan het geschut, aangezien de oude middeleeuwse muren uiterst kwetsbaar bleken voor kanonvuur. Bovendien hadden de grote ronde torens van de middeleeuwse vestingen dode hoeken waar de vijand gebruik van kon maken.

De nieuwe vestingwerken bestonden uit veel lagere constructies met aarden wallen, die aan de voorzijde onder een kleine hoek waren afgeschuind, en aan de onderzijde soms werden voorzien van een bakstenen bekleding om bestorming te bemoeilijken. Teneinde dode hoeken te vermijden en flankerend vuur te kunnen geven werden deze constructies voorzien van bastions, die weer zo werden gebouwd dat de vijand altijd zichtbaar bleef. Zo ontstond het ‘sterfort’, ook wel trace italienne genoemd, aangezien deze forten in Italië voor het eerst tot ontwikkeling kwamen en de eerste vestingarchitecten Italianen waren.

Wandelend over de vesting Naarden zien we de wereldgeschiedenis in beweging

Naarmate de opdrachtgevers ruimer in het geld zaten, konden dergelijke verdedigingswerken dubbel of zelfs driedubbel worden uitgevoerd. Zo ontstonden zeer omvangrijke en dus ook bijzonder dure vestingwerken. De vesting Amsterdam werd à raison van 11 miljoen gulden uitgerust met 22 bastions. De eerste vesting die een moderne belegering met geschut met succes doorstond was de stad Pisa in 1500.

In de late zestiende eeuw en de zeventiende eeuw waren ook Nederlandse deskundigen actief als vestingbouwers. De geniale Simon Stevin adviseerde prins Maurits, en in de tweede helft van de zeventiende eeuw bouwde Menno van Coehoorn een indrukwekkende internationale carrière op met zijn denkbeelden over de vestingbouw. Van Coehoorn bracht zijn inzichten in 1685 samen in een veelgelezen handleiding: Nieuwe vestingbouw op een natte of lage horisont. Hij wees er in het bijzonder op hoe belangrijk het is rekening te houden met en gebruik te maken van de plaatselijke eigenaardigheden van het terrein.

De meeste opdrachtgevers vonden zijn adviezen overigens veel te duur en pasten bestaande vestingwerken zo goed en zo kwaad als het ging aan de veranderende omstandigheden aan. Volgens de Engelse historicus Geoffrey Parker leidde de moderne vestingbouw tot een ware militaire revolutie. Zie zijn The Military Revolution. Military Innovation and the Rise of the West, 1500-1800.

Rampjaar

Teneinde een goed verdedigd sterfort in te nemen was een zeer langdurige en gecompliceerde belegeringsoperatie nodig. In feite diende de belegerde vesting omringd te worden met een noodzakelijkerwijze nog veel grotere belegerende vesting. Zo werden bij de belegering van ’s-Hertogenbosch in 1629 rond de belegerde stad vestingwerken aangelegd van liefst 40 kilometer lengte. Een oprukkend leger kon het zich strategisch niet permitteren om zo’n vesting onveroverd achter zich te laten.

Sedert de late vijftiende eeuw bestonden militaire campagnes zodoende voor een belangrijk deel uit gecompliceerde belegeringen. Daartoe waren deskundigen nodig, en steeds grotere, steeds beter gedisciplineerde legers. Deze militaire revolutie, in combinatie met zeilschepen die werden voorzien van veel en zwaar geschut, leverde de Europeanen buiten Europa een onmiskenbare militaire superioriteit op, waardoor zij een begin konden maken met de opbouw van koloniale rijken.

De oude middeleeuwse muren bleken uiterst kwestbaar voor kanonvuur

De Industriële Revolutie accentueerde die superioriteit, die echter al veel eerder tot ontwikkeling was gekomen. Wandelend over de vesting Naarden zien we dus ook, mits daarover geïnformeerd, de wereldgeschiedenis in beweging.

Dat geldt overigens wel voor de constructieprincipes van de vesting Naarden, maar zeker niet voor de historische rol van de vesting zelf. Toen Naarden nog een gewone middeleeuwse vesting was, werd het in 1572 bezet door de Spanjaarden, die vervolgens vrijwel alle inwoners op ronduit gruwelijke wijze vermoordden.

Daarna werden rond Naarden moderne vestingwerken gebouwd, ter bescherming van Amsterdam. In 1672 werd die vesting echter zonder slag of stoot ingenomen door Franse troepen, aangezien zij volledig was verwaarloosd. Dat Amsterdam niet in Franse handen viel in het Rampjaar was te danken aan de oude Hollandse Waterlinie en zeker niet aan de vesting Naarden. Vervolgens waren het de Franse bezetters die een aanvang maakten met de verbetering van de wrakke verdedigingswerken.

Die renovatie werd na het vertrek van de Fransen voortgezet, en in de negentiende eeuw speelde de vesting nog een rol in de constructie van de nieuwe Hollandse Waterlinie. In de Eerste Wereldoorlog was Nederland echter neutraal en in de Tweede Wereldoorlog was de trace italienne vanwege de mogelijkheid van luchtaanvallen definitief overbodig geworden.
Wat nu in Naarden te zien is, heeft dus nooit een militaire rol van betekenis gespeeld. Dat is overigens niets bijzonders: de meeste vestingen worden niet ingenomen door belegeraars, maar door de tijd.

Uit Maarten! 2013-5