Waar nu schapen grazen, bloeide in de Gouden Eeuw de scheepvaart.

Uit Maarten! 2015-3

Ooit was mijn geliefde Texel een eiland vol bedrijvigheid – veel drukker en belangrijker dan de andere Waddeneilanden. Die drukte was te danken aan de bijzondere ligging en structuur van het eiland. Het zuidelijk deel van Texel bestaat uit een reeks van keileemklonten, die daar zijn gedeponeerd door de één na laatste ijstijd, het Saalien. Keileem is een mengsel van keien, grind, zand en leem. Ook het voormalige eiland Wieringen, het Gaasterland en Urk danken hun bestaan aan dergelijke keileemklonten.

Het oorspronkelijke keileemeiland werd op Texel het ‘Oude Land’ genoemd. Ten noorden daarvan lag oorspronkelijk alleen een strandwal, Eierland genaamd. Veel later zijn achter die strandwal polders aangelegd.

In het dorp Den Hoorn is de keileemklont nog goed te zien. Deze draagt de toepasselijke naam Het Klif. Het Texelse keileemgebied heeft in het verleden gefunctioneerd als ankerpunt van de Nederlandse Noordzee-kust. En nog steeds groeit de zuidelijke punt van het eiland in een fors tempo. Daar ontstaan steeds weer door de getijdenwerking nieuwe kleine eilanden, die uiteindelijk met het grote eiland verlanden. Nu ligt ten zuidwesten van Texel het geheel nieuwe eiland Noorderhaaks, dat uiteindelijk eenzelfde lot zal ondergaan. Hier groeit waarlijk nieuwe natuur uit de zee.

Omstreeks 1100 kon je bij eb nog gewoon naar Texel wandelen

Dat Texel een belangrijke historische rol heeft kunnen spelen dankt het niet alleen aan zijn stormvloedbestendige keileemkern, maar ook aan het Marsdiep.
 
Omstreeks 1100 kon je bij eb nog gewoon naar Texel wandelen. In 1175 raakte het Marsdiep, de vaargeul tussen de kop van Noord-Holland en het eiland, in oostelijke richting doorgebroken. Het duurde echter nog tot 1300 voor deze geul een bruikbare zeeverbinding vormde voor de scheepvaart. Vanaf dat moment was het Marsdiep van aanzienlijke strategische betekenis voor de diverse handelssteden en vissersdorpen rond het huidige IJsselmeer, en werd Texel een eiland van grote betekenis.

Aanvankelijk moesten de Texelse dorpen het vooral hebben van de omvangrijke visserij, die honderden mannen werk verschafte. De vangst werd in een groot gebied gedistribueerd. In de eerste plaats rond de Zuiderzee, maar ook Vlaamse en Zeeuwse vishandelaren kwamen naar Texel.

Maar de betekenis van Texel strekte zich al snel verder uit dan die van de visvangst. Zo betaalde Kampen, in de late Middeleeuwen de belangrijkste en invloedrijkste handelsstad aan de Zuiderzee, voor de markering van de vaargeul in het Marsdiep. Zo belangrijk was deze route voor de handelsstad die de Rijn-handel verbond met de handel op de Oostzee.

De Waddenkust van het eiland, waar schepen bescherming genoten tegen de veelvoorkomende westerstormen, ontwikkelde zich vanaf het einde van de Middeleeuwen tot de Rede van Texel, die al in de vijftiende eeuw een begrip was. Daar wachtten de zeilschepen weken of soms maanden op gunstige wind. Door de aanhoudende aanwezigheid van grote aantallen schepen ontstond op de zuidoostelijke kust van het eiland in de zeventiende en achttiende eeuw een omvangrijke economische bedrijvigheid. Hier werd lading overgeslagen van kleine schepen op grote schepen en vice versa. De grote schepen voeren op open zee, terwijl de kleine schepen de ondiepere Zuiderzee op konden.
 

De wachtende schepen werden op de Rede ook voorzien van voedsel en water. Het water werd betrokken uit de zogenoemde Wezenputten, even ten zuidoosten van Oudeschild. Dat Texelse water was sterk ijzerhoudend en kon daarom veel langer bewaard worden dan ander water. Twee van die putten zijn er nog. Ook aanzienlijke reparaties konden op de Rede worden uitgevoerd.

Niet alleen handelsschepen gebruikten de Rede van Texel. Ook de oorlogsvloot van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden opereerde vanaf hier, net als walvisvaarders. Vanwege de drukte op de Rede schakelden veel Texelse vissers over op het goed betaalde beroep van loods. Het loodswezen was verrassend goed georganiseerd. De loodsen moesten een examen doen en werden keurig geregistreerd.

Het Marsdiep werd van zo grote betekenis geacht dat Willem van Oranje op de zuidoostpunt van het eiland een flink fort liet aanleggen om de doorvaart te kunnen controleren, nu De Schans genaamd. Het is in de tussentijd vergroot en versterkt, in opdracht van Napoleon.

Vanaf de negentiende eeuw was het afgelopen met al deze maritieme bedrijvigheid. Men hoorde op Texel nog slechts het mekkeren van de schapen.

Weetjes

150.000 jaar geleden (circa) bracht landijs keileemklonten naar de plaats waar nu Texel ligt
 
15 meter hoog is de grootste keileemklont van het eiland, met de grootse naam ‘Hoge Berg’
 
300 vogelsoorten (circa) zijn waargenomen op Texel, dat veel vogelaars trekt

Uit Maarten! 2015-3