De Fortuyn-revolte luidde begin deze eeuw een flinke verrechtsing van het Nederlandse politieke landschap in. Maar de wortels van deze opstand werden al geplant in de jaren zestig, stelt politicoloog en socioloog Merijn Oudenampsen in zijn boek De Conservatieve Revolte. En de conservatieve hoogtijdagen lijken voorlopig nog niet voorbij: ‘Het klimaatbeleid weet een nieuwe rechtse tegenbeweging te mobiliseren.’

Vredesbewegingen, feministische golven en studentenprotesten: in de jaren zestig en zeventig waaide de progressieve wind in westerse landen harder dan ooit. In Amerika en Groot-Brittannië leverde dat een onvermijdelijke conservatieve tegenwind op: radicaal-rechtse partijen profiteerden gretig van de weerstand tegen deze progressieve invloeden. Merijn Oudenampsen, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, analyseert in De Conservatieve Revolte de Nederlandse situatie. Hij schetst een ideeëngeschiedenis van nieuwrechts in Nederland, waar de conservatieve opstand pas veel later tot volle wasdom kwam, onder leiding van politici als Frits Bolkestein, Pim Fortuyn en Geert Wilders.

De conservatieve tegenreactie volgde in andere landen vrij snel op de progressieve opstanden. Waarom kwam dat in Nederland pas in de jaren negentig en nul?
‘In tegenstelling tot in andere landen is het adagium van Nederlandse elites altijd geweest: we moeten meeveren met de tijd en ons aanpassen aan de modernisering. Dat komt omdat we in Nederland altijd een sterke afkeer hebben gehad van conflict. Door die consensuscultuur was er ten tijde van grote maatschappelijke veranderingen vaker sprake van eensgezindheid dan van polarisatie. Het conservatieve momentum ontstond hier daarom pas veel later.’

‘De PVV is altijd bekritiseerd omdat ze niet constructief handelen, maar hun grote kracht is juist dat ze het politieke klimaat van de afgelopen jaren bepaald hebben’

VVD-coryfee Frits Bolkestein siert de cover van uw boek. Hoe groot is zijn rol geweest in het creëren van dat momentum?
‘Hij was een van de eersten die uitging van ideeënpolitiek. Bolkestein zag in dat het niet zo belangrijk is om dagelijks in Den Haag te zitten en daar het beleid te bepalen. Hij gaf het politieke klimaat vooral richting door een eindeloze reeks opiniestukken te publiceren. Daarmee bepaalde hij het debat in de jaren negentig, of dat nu over immigratie of de nationale identiteit ging. Rond Bolkestein ontstond vervolgens een groep politici die geïnspireerd raakte en een vergelijkbare strategie ging hanteren. Wilders is daar natuurlijk het schoolvoorbeeld van. De PVV is altijd bekritiseerd omdat ze niet constructief handelen, maar hun grote kracht is juist dat ze het politieke klimaat van de afgelopen jaren bepaald hebben.’

U schrijft in uw boek dat Nederland een sterke anti-intellectuele traditie kent. We hebben nauwelijks grote denkers die het debat bepalen. Hoe verklaart u dat?
‘Ik bouw voort op het werk van socioloog Karl Mannheim, die schreef dat theorievorming ontstaat ten tijde van polarisatie en conflict. In Nederland hebben wij dergelijke momenten nauwelijks gekend, dus het was nooit nodig om een duidelijke leer van politieke stromingen te ontwikkelen. Leven en laten leven is hier lang de opvatting geweest, waardoor we hier veel minder een traditie van bijvoorbeeld socialistische of liberale denkers kennen.’

‘Dat Baudet hier de naam van groot intellectueel kan krijgen, zegt ook wel iets over het gebrek aan intellectuelen in Nederland’

Thierry Baudet omschreef zichzelf onlangs als ‘leidende Nederlandse intellectueel’. Is hij iemand die breekt met die traditie?
‘Hij heeft duidelijk intellectuele aspiraties en dat is vernieuwend. Ik zou Baudet dan ook geen fopintellectueel willen noemen: hij kan echt wel wat, maar ik zie hem ook niet als groot denker. Hij is een popularisator, iemand die ideeën van anderen goed weet te verpakken. Dat Baudet hier de naam van groot intellectueel kan krijgen zegt ook wel iets over het gebrek aan intellectuelen in Nederland.’

In het boek stelt u dat ideologie voor populistische leiders in feite net zo belangrijk is als het inspelen op de onderbuik, maar dat daar veel minder aandacht voor is in analyses. Hoe kan dat?
‘We hebben vaak de neiging om populisme te verklaren vanuit sentimenten die onder ‘het volk’ leven. De gedachte is dat kiezers die op Wilders en Baudet stemmen de immigratieproblematiek aan den lijve ondervinden en dat de elite dat niet doorheeft omdat ze in andere wijken leeft. Wat je nu ziet is dat de gewone man ineens het idee heeft dat de klimaatwetenschap niet klopt. Het is waarschijnlijker dat zo’n idee van boven komt dan dat hij dat empirisch ondervonden heeft in zijn directe omgeving.’

Maakt u zich zorgen over die huidige politieke ontwikkelingen in Nederland?
‘Het gevaar schuilt vooral in het gangbaar worden van Baudets ideeën. Wilders heeft op vergelijkbare wijze invloed uitgeoefend door dagelijks het debat te bepalen met controverses en media-interventies, en ik denk dat we bij Baudet nu hetzelfde zien. Zijn grootste probleem is dat hij een radicaal geluid verkondigt dat zich moeilijk laat combineren met coalitiedeelname, maar dat geluid kan natuurlijk ook zonder regeringsdeelname weerklank vinden. De ideeën van Baudet zijn radicaler dan die van conservatieven in de jaren negentig en nul: hij flirt vrij openlijk met protofascistische stromingen uit de jaren twintig en dertig.’

Is Baudet daarmee gevaarlijker dan iemand als Wilders?
‘Wilders heeft natuurlijk ook vrij radicale standpunten ingenomen, maar Baudet probeert ideeën te populariseren die een bruine associatie hebben. Dat zag je bij Wilders toch niet. Conservatisme heeft overigens altijd een tak gehad die dicht tegen het fascisme aanschurkt. We zijn geneigd conservatisme te associëren met behoudzucht, maar er is ook een radicalere traditie die uitgaat van de gedachte dat de progressieven de instituties hebben ingenomen en dat drastische stappen noodzakelijk zijn om die instituties terug te winnen. Baudet behoort in mijn ogen tot die laatste groep.’

Verwacht u dat de VVD verder naar rechts zal schuiven uit angst om kiezers aan Baudet te verliezen?
‘In het geval van de PVV zag je duidelijk dat middenpartijen naar rechts trokken, maar ik denk het hier lastiger wordt, omdat de VVD in dat geval haar hele klimaatbeleid zou moeten opgeven. Baudet twijfelt aan de klimaatwetenschap, dus dan zou de VVD als mainstreampartij ook moeten beweren dat wetenschappelijk onderzoek onzin is. Dat zijn best extreme opvattingen en ik zie niet goed hoe de VVD enige geloofwaardigheid kan behouden als het dat soort standpunten gaat omarmen.’
 

In een interview gaf u onlangs aan internationaal een nieuwe linkse golf te zien opdoemen. In Nederland zien we toch juist het tegenovergestelde?
‘Ik besluit mijn boek met de gedachte dat het wel klaar is met de conservatieve revolte. Links hangt verslagen in de touwen en bereikt nog maar een derde van het electoraat. Voor rechts wordt het dan moeilijk om nog met een verhaal te komen over een linkse elite. Het klimaatbeleid lijkt echter weer een nieuwe rechtse tegenbeweging te mobiliseren. Ik heb blijkbaar toch onderschat hoeveel brandstof er is op rechts.’

Hoe ziet u in dat kader de toekomst van links?
‘Links mist een vorm van systeemkritiek en handelt vooral reactief. In het buitenland zijn linkse bewegingen veel meer bezig met het creëren van een eigen verhaal waarmee ze de macht uitdagen. Maar linkse partijen hebben hier gewoon te weinig vertrouwen in hun eigen capaciteiten. Als rechts de afgelopen decennia iets heeft laten zien, is het dat een verhaal wel degelijk belangrijk is.’

Merijn Oudenampsen, De conservatieve revolte.
Uitgeverij Vantilt, 384 p. 24,50

Benieuwd naar het hele boek? Bestel ‘m in onze webshop.